Urang Benuaq

Wikipedia Minangkabau - Lubuak aka tapian ilimu
Urang Benuaq
Padusi Urang Benuaq sadang malakuan tarian tradisional di Desa Tanjung Isuy, Kecamatan Jempang, Kabupaten Kutai Barat, Kalimantan Timur, Indonesia
Total populasi
kurang labiah 116.000
Kawasan jo populasi nan signifikan
 Indonesia,Kalimantan Timur, Kalimantan Tengah
Bahaso
Agamo
1%
Kalompok etnis takaik

Urang Benuaq (Dayak Benuaq secara Urang Sakat) adolah kalompok etnis atau suku bangso nan barasa dari daerah Kutai Barat di Kalimantan Timur, Indonesia.[2]

Sijarah[suntiang | suntiang sumber]

Badasakan pandapek babarapo ahli suku ko diyakini aslinyo dari Dayak Lawangan sub suku Otum dari Kalimantan Tengah. Benuaq surang barasa dari kato Benua dalam arti lueh aratinyo sabuah wilayah/daera teritori tatantu, mode sabuah negara/negeri. Pangaratian sacaro sampik aratinyo wilayah/daerah tampek tingga sakalompok/komunitas. Manuruik carito jo asa kato Benuaq marupokan istilah/penyebutan dek urang Kutai, nan mambedahan jo kalompok Dayak lainnyo nan masih iduik nomaden. Urang Benuaq alah maninggaan budaya nomaden. Inyo adolah urang-urang nan tingga di "Benua", lamo-lamoan jadi Benuaq. Sadangkan kato Dayak manuruik aksen Bahaso Benuaq barasa dari kato Dayaq atau Dayeuq nan artinyo hulu.[2][3]

Manuruik nenek moyang urang Benuaq dan badasakan kalompok dialek bahaso dalam Bahaso Benuaq, diyakini dek urang Benuaq sabananyo indak datang dari Kalimantan Tengah, kecuali dari kalompok Seniang Jatu. Masing-masing punyo carito/sijarah kalau nenek moyang ado nyo di bumi langsuang di tampeknyo kini ko. Indak pernah mamigrasian mode pandapek para ahli.[2]

  1. Ciek dari versi carito nenek moyangnyo adolah Aji Tulur Jejangkat dan Mook Manar Bulatn. Keduanya punyo katurunan Nara Gunaq jadi urang Benuaq, Sualas Gunaq nenek moyangnyo urang Tonyoy/Tunjung, Puncan Karnaq nenek moyangnyo urang Kutai.[2]
  2. Urang Benuaq di kawasan hilir Mahakam dan Danau Jempang dan sekitarnyo sampai Bongan dan Sungai Kedang Pahu mangaku awak turun dari Seniang Bumuy.
  3. Seniang Jatu dipicayo marupokan nenek moyang urang Benuaq di kawasan Bentian dan Nyuatan. Dicaritoan kalau Seniang Jatu diturunkan di Aput Pererawetan, tapi Sungai Barito, sabalah hilia Kota Muara Teweh (Olakng Tiwey). Datangan suku (mungkin urang Lewangan, Teboyan, Dusun dan sebagainya) dari Kalimantan Tengah sabananyo barasil jo Urang Benuaq, dan iko manyababkan Urang Benuaq punyo banyak dialek.[2]
  4. Sadangkan urang Benuaq di kawasan hulu Kandang Pahu mangaku awaknyo katurunan Ningkah Olo. Manuruik legenda Ningkah Olo partamo kali turun ka bumi, manginjakan kaki nyo di daerah nan disabuik dalam Bahaso Benuaq, Luntuq Ayepm (Bukik Trenggiling). Tampek ko diyakini sabagai sabuah bukik nan marupokan ujung dari Jembatan Mahakam, Samarinda Seberang, Kota Samarinda. Sisa Suku Dayak Benuaq di Kota [3] Samarinda, akhianyo mancaliak ka utara kota, di kawasan Desa Benangaq, Kelurahan Lempake, Kecamatan Samarinda Utara. Jadi manuruik urang Dayak Benuaq sabananyo awaklah nan partamo manjajakan kaki di Bumi Samarinda jauah sabalun Karajaan Kutai resmi berdiri di abad 4 M. Salain tu sabagian turunannyo barangsung-angsur ka muara Sungai Mahakam bamukim di Jahitan Layar dan Tepian Batu dan sekitarnyo. Sebagian nan ka muara Mahakam, salain itu balayia/barjalan ka arah selatan (Balikpapan, Paser dan Penajam). Hal ko mungkin bisa manjalehan hubungan karabatan Dayak Benuaq jo Paser. Urang Benuaq di Kacamatan Bongan, Kutai Barat, babahaso Benuaq ba dialek Paser Bawo. Sebagian sadang ka pedalaman Sungai Mahakam. Sebagian katurunan nan masih 'tertinggal' di Tenggarong, bakampua di Kacamatan Tenggarong dan Tenggarong Seberang.[2]

Tokoh Dayak Benuaq[suntiang | suntiang sumber]

  1. Korrie Layun Rampan, Sastrawan.
  2. Yurnalis Ngayoh, Wakil Gubernur Kalimantan Timur 1998-2003, 2003-2006, Gubernur Kalimantan Timur 2006-2008
  3. Fransiskus Xaverius Yapan, Politikus dan MANTAN Ketua DPRD Kutai Barat, Kalimantan Timur dan Bupati Kutai barat priode 2016-2020
  4. Ir. Rama A Asia, Bupati Pertama Kab. Kutai Barat
  5. Petrus Asuy, Pajuang Hutan adaik panarimo penghargaan Equator Prize dari Program Pembangunan Perserikatan Bangsa-Bangsa (United Nation Development Programme/UNDP).
  6. Erika Siluq S.H, M.k.n Ketua Umum Organisasi GERDAYAK(gerakan pemuda dayak indonesia) kaltim
  7. Prof. Dr. Laurentius Dyson P.(Alm). Pendidik (Guru Besar) Ilmu Antropologi Di Universitas Airlangga, Surabaya.
  8. Dahrani (Empu Gelow) Seniman Pengukir Patung Belontang, Pengrajin Mandau dan juga penggagas Parade 1000 Mandau di Samarinda
  9. Prof. Dr.Ir. Paulus Matius, M.Sc. Guru Besar Fakultas Kehutanan Universitas Mulawarman
  10. Drs. Martinus Nanang, MA. Dosen Fakultas Fisip, Universitas Mulawarman
  11. Damianus Apon, SE Kepala Adaik Benuaq Samarinda
  12. Dra. Rina Laden, MM Ketua Yayasan Sempekat Tonyooi Benuaq Kaltim
  13. Rahman Nempur, SE, MM
  14. Drs Syaidirahman, MM
  15. Ir. Barnabas Asrani, MM
  16. Dalmasius Madrah tokoh adaik
  17. Emanuel, S.Pd. Panulih buku budaya dan Pelaksana Upacara Beliatn dan Wara
  18. Dr. Yahya Marthan, MM anggota DPRD Kutai Barat, mantan Sekda Kutai Barat
  19. Elisason, SH tokoh masyarakaik adaik
  20. Hengky, SH Ketua STB Kaltim
  21. Drs. Sudhiyanto, Staf Ahli Bupati Kubar dan tokoh adaik
  22. Manar Gamas, SH Kepala Adat Besar Kutai Barat
  23. Rudi Ranaq, SH Advokat Kaltim
  24. Agus Sopian, SE, M. Kes (Kincan) anggota DPRD Kutai Barat
  25. Eric Lenyooq, SE, MM Direktur Perusda Ketua PKB Kubar
  26. Drs Petrus Jamhuri, MM
  27. Aloysius Nerekng (Alm). Tokoh Dayak Tonyoy-Benuaq di Kota Balikpapan
  28. Dll.[4]

Panyabaran geografis Urang Dayak Benuaq[suntiang | suntiang sumber]

Urang Dayak Benuaq dapek ditamui di sakita wilayah Sungai Kedang Pahu di pedalaman Kalimantan Timur dan di daerah danau Jempang.[3] Di Kalimantan Timur, kabanyakan mandiami Kutai Barat dan marupokan salah satu etnis tagadang di Kutai Barat, (+/- 25%). Duduaknyo di Kacamatan Bongan, Jempang, Siluq Ngurai, Muara Pahu, Muara Lawa, Damai, Nyuwatan (Nyuwatatn), sabagian (Bentiatn) Bentian gadang, Mook Manar Bulatn jo Barong Tongkok, di Kabupaten Kutai Kartanegara ado daerah Jonggon sampai Pondok Labu, Kacamatangarong, kawasan Jongkang sampai Perjiwa, Kacamatan Tenggarong Seberang. Bahkan Bupati Pertama Kutai Barat adolah anak Dayak Benuaq, tamasuak Doktor (DR) partamo Dayak Indonesia dalam studi non-teologi juo dari anak Dayak Benuaq dari Kutai Barat.[3]

Dek dakek bakarabaik Urang Benuaq jo Urang Lawangan dan warga di sepanjang Sungai Barito umumnyo, mako tadanga kaba buruang ka Urang Benuaq, inyo maraso layak kalau Kabupaten Kutai Barat bergabung jo wacana Provinsi Barito Raya.

Kadekatan urang Benuaq jo urang Paser dapek disimak dari carito rakyaik Urang Paser "Putri Petung" dan "Mook Manor Bulatn" carito rakyaik urang Tonyoy-Benuaq, kaduo-duonyo talahia di dalam "Betukng" atau "Petung" ciek dari spesies/jenis bambu. Salain tu dialek urang Benuaq nan badiam di Kacamatan Bongan samo jo bahaso urang Paser.[3]

Sistem kapicayoan[suntiang | suntiang sumber]

Animisme dan Dinamisme marupokan kayakinan nenek moyang bangso Indonesia sacaro umum. Untuak urang Dayak khususnyo pendeta agamo Kaharingan picayoan bahwa alam semesta dan sadolah makhluk iduik punyo roh dan parasaan samo jo manusia, kecuali soal aka.[5]

Dek karano itu untuak Suku Dayak Benuaq sadolah alam semesta tamasuak tumbuhan-tumbuhan jo binatang harus dilakuan sebaik-baiknyo jo panuah kasih sayang. Inyo picayo karajo semena-mena dan indak tapuduik bisa manyababkan malapetaka. Itu alasan salain sikap hormat, inyo mancubo manjaga alam semesta jo sa-arif dan sa-bijaksana mungkin.[5]

Dayak Benuaq picayo kalau alam semesta ko diciptakan dan dikontrol dek panguaso tungga yaitu Letalla (dalam Bahaso Dayak Ngaju dan Bahaso Sangiang disabuik Ranying Hatalla). Letalla mandalegasian tugas-tugas tatantu sasuai jo bidang-bidang tatantu, ka para Seniang, Nayuq, Mulakng dll. Seniang mambari kapamimpinannyo, sadangkan Nayuq ka mangeksekusi akibat palanggaran ka adaik jo norma.[5]

Fungsi patuang (Belontakng) dalam kapicayoan Dayak Benuaq[suntiang | suntiang sumber]

Ado kasalahan anggapan tamasuak para ahli, bahwa Urang Dayak mambuek patuang untuak inyo ba ibadaik sabagai simbol sasungguang masyarakaik Dayak Benuaq.[6] Dek karano kasalahan persepsi ko, acok kali masyarakaik Dayak Benuaq dianggap urang nan manyambah bahalo.[7]

Banyak jenis patuang nan dibuek Suku Dayak Benuaq bukan untuak disambah atau dipujoan, tapi sabananyo harus diludah satiok urang nan malaluiinyo. Ado juo patuang nan dibuek untuak mangelabui roh jahek atau makhluk halus supayo ndak mangganggu manusia. Jadi patuang labiah daripado wujud/tando peringatan baik untuak mangarajoan elok atau larangan dari karajo buruak.[6]

Sistem sosial jo adat istiadaik[suntiang | suntiang sumber]

Masyarakaik Suku Dayak Benuaq manganut sistem matrilineal.[8]

Dalam rangka pangelolaan alam semesta tamasuak hubungan antaro mahluk iduik dan matiannyo serta hubungan jo kosmos, haruslah sasuai jo adaik istiadaik dan tata karma nan alah diwarisan dek nenek moyang urang Benuaq. Adaik istiadaik dan tata karma diwariskan samo urang tuanyo jo ado Urang Dayak Benuaq di Bumi. Urang Dayak Benuaq picayo kalau Sistem Adaik nan ado bukanlah hasia budaya, tapi inyo mandapekan dari pitunjuak langsuang dari Letalla malalui para Seniang maupun malalui mimpi.[8]

Urang Dayak Benuaq, picayo kalau sistem adaiknyo alah ado sabalun negara ko dilahia. Itu alasan awak ndak manarimo mode tu se, pandapek nan mangecek kalau jo kalahiran Nagaro dan aturan bisa mahapus aturan Adaik Istiadaik Urang Dayak Benuaq.

Paling indak ado 5 pilar/tiang adaik Urang Dayak Benuaq:[8]

  1. Adet
  2. Purus
  3. Timekng
  4. Suket
  5. Terasi

Kalimonyo harus dikarajoan/jadi pegangan dalam mangarajoan adaik istiadaik di Bumi, kalau ndak ka tajadi katidak adilah jo kakacauan di masyarakaik. Salain itu panyimpangan nan tajadi sangajo atau indak sangajo dek pamangku adaik ka mandapekan kutukan dari Nayuk Seniang. Parwujudan dari kutukan ko biasonyo bantuak mati atau tajadi nan indak-indak-indak, juo biasonyo bantuak iduik taruih mandapekan bencana/malapetaka jo payah mandapekan razaki.[8]

Lou (dibaca: lo-uu ; Lamin)[suntiang | suntiang sumber]

Sabagai bantuak masyarakaik Dayak umumnyo, Dayak Benuaq pun punyo tradisi rumah lamo. Dalam masyarakaik Dayak Benuaq, indak sadolah rumah lamo bisa disabuik Lou (Lamin).[9]

Rumah lamo bisa disabuik lou (lamin) kalau punyo minimal 8 olakng. Olakng marupokan bagian/unit lou. Dalam ciek olakng tadapek babarapo biliak jo dapua. Jadi olakng indak biliak/kamar mode rumah gadang, tapi olakng marupoan sambungan bagian dari lou.[9]

Banyaknyo olakng dalam rumah lamo untuak Urang Dayak Benuaq bisa manunjuakan level/bantuak kapamimpinannyo. Itu alasan rumah lamo nan gadang (lou) acok disabuik kampong gadang atau continua. Berdasarkan pangaratian iko lou acok kali bakunota jo kampong atau kontinua.

Badasarkan ukuran dan sistem kapimpinhan rumah lamo, masyarakaik adaik Dayak Benuaq mamisahkan rumah lamo sambia model pamukiman masyarakaik sabagai:[9]

  1. Lou (lamin)
  2. Puncutn Lou / Puncutn Benua
  3. Puncutn Kutaq
  4. Tompokng
  5. Umaq (Huma / Ladang).

Tanaa Adeut (Tanah Ulayat - Tanah Adat)[suntiang | suntiang sumber]

Hutan dan sadolahnyo diisi untuak Urang Dayak Benuaq marupokan benda/barang adaik. Itu alasan pangadelanyo harus badasarkan sistem adaik istiadaik. Pas jaman Orde Baru Urang Dayak Benuaq maraso jaman nan paliang buruak. Hutan sabagai ibu partiwi awak disingkek dari urang Benuaq jo baandalih ka Undang-Undang tarutamo ka Undang-Undang Agraria. Jadi rejim Orba dengan mudah mamisah Suku Dayak Benuaq jo sumber satu-satunyo penghibrannyo wakatu itu, ditambah lo jo disebar aparat keamanan jo pertahanan untuak manjadi tameng perusahaan-perusahaan HPH. Tapi jadi kaanehan kalau Urang Dayak (Benuaq) lah nan manyababkan degradasi hutan gadang-gadang sabagai dampak sistem parladangan bagulingan, nan disabuik-sabuik sabagai parladangan bapindah.[10]

Badasakan ciri/status hutan dapek dibindisan ateh:[10]

  • Urat Batekng
  • Simpukng Munan (Lembo)
  • Kebon Dukuh
  • Ewei Tuweletn
  • Lati Rempuuq
  • Lati Lajah

Badasakan suksesi hutan dapek dibedakan ateh:[10]

  • Bengkar Bengkalutn – Bengkaar Tuhaaq (Hutan Primer)
  • Bengkaar Uraaq (Hutan Sekunder Tua; 15-35 tahun)
  • Urat Batekng / Batekng (Hutan Sekunder Muda ; 10-15 tahun)
  • Balikng Batakng (7-10 tahun)
  • Kelewako (2-3 tahun)
  • Baber (1-2 tahun)
  • Umaaq (huma/ladang) 0 – 1 tahun

Prosesi adaik kamatian[suntiang | suntiang sumber]

Prosesi adonyo kamatian Dayak Benuaq dilakuan sacaro bajenjang. Jenjang ko manunjuak makin mambeloknyo kehidupan roh urang nan mati di alam baka. Urang Dayak Benuaq picayo kalau alam baqa punyo tingkek iduik nan babeda sasuai jo tingkek upacara nan dilakuan urang nan masih iduik (keluarga dan sanak-sanak).[11]

Alam baka dalam bahaso Benuaq disabuik sacaro umum adolah Lumut. Di dalam Lumut ado tingkek (kualitas) kehidupan alam baqa. Kaparcayaan Urang Dayak Benuaq indak tau jo Nereka. Pabuatan-pabuatan buruak nan dikarajoan Urang Dayak Benuaq alah mandapekan ganjaran salamo inyo iduik, baik bantuak malang, kutukan, bencana/malapetaka, sansaroan dll. Itu alasan Urang Dayak Benuaq picayo kalau tajadi nan indak elok dalam kehidupan berarti alah tajadi palanggaran adaik dan karajoan nan indak elok. Untuak mahindari iduik nan panuah jo bencana, mako urang Dayak Benuaq mancubo manjalankan adaik sacaro sampurna dan manjalankan iduik jo sebaik-baiknyo.

Sacaro baragam ado 3 tingkek acara Adaik mati:[11]

  1. Parepm Api
  2. Kenyauw
  3. Kwangkay

Bahaso Benuaq[suntiang | suntiang sumber]

Bahaso Benuaq termasuk dalam dialek Bahaso Lawangan jo kode bahaso lbx-ben.[12]

Dayak Benuaq Dayak Paser Indonesia
aro/aruh/iro ene itu
awat awat bantu/membantu
eso aso lagi
balo balo rambut
bayuq bayu baru
bawe bawe cewek/perempuan
belay Lou/belay rumah
bejagur bejagur berkelahi
boliq/moliq boli beli
boyas bias beras
bolupm bolum hidup
boruk boruk kera/beruk
botikng/otikng boting kenyang
oyat boyat berat
butukng buntung perut
bura bura putih
danum danum air
dawetn/dawatn daon daun
dotuq/Jelow dotu siang
lola dola lidah
pare Pare Padi
Liaw Liaw Roh
Bangkei Bangkei Mayat
Selelek ko Latak ko Peler kamu
Man Kuman Makan
Isep Ngisop Minum
Turi Turi Tidur
Uat Uat Bangun

Budaya Benuaq[suntiang | suntiang sumber]

Kain Ulap Doyo

Salain Keseniannyo, Suku Dayak Benuaq, tanamo jo kain khasnyo nan disabuik Ulap Doyo. Iko marupokan satu-satunyo kalompok Dayak nan punyo seni karajinan kain. Dewasa ko karajinan Ulap Doyo hanyo ditamui di Kecamatan Jempang.[13]

  • Lagu:
  1. Bedone
  • Seni Suaro:
  1. Bedeguuq
  2. Berijooq
  3. Ninga
  • Seni Bapantun:
  1. Perentangin
  2. Ngelengot
  3. Ngakey
  4. Ngeloak
  • Seni Tari:
  1. Tari Gantar
  2. Tari Ngeleway
  3. Tari Ngerangkaw
  1. Beliatn Bawo
  2. Beliatn Bawe
  3. Beliatn Sentiyu
  4. Beliatn Kenyong
  5. Beliatn Luangan
  6. Beliatn Bejamu
  • Manolak Bala / Hajatan / Selamatan:[13]
  1. Nuak
  2. Bekelew
  3. Nalitn Tautn
  4. Paper Maper
  5. Besamat
  6. Pakatn Nyahuq
  • Pakawinan:
  1. Ngompokng
  • Upacara Adaik Kamatian:[11]
  1. Kwangkey/Kuangkay
  2. Kenyeuw
  3. Parepm Api/Tooq

Lagu daerah Dayak Benuaq[suntiang | suntiang sumber]

Pranala lua[suntiang | suntiang sumber]

Rujukan[suntiang | suntiang sumber]

  1. http://multitree.org/codes/lbx-ben
  2. a b c d e f (Inggirih) Michaela Haug, Poverty and Decentralisation in East Kalimantan, Centaurus Verlag & Media KG, ISBN 3-8255-0770-X, 9783825507701].
  3. a b c d e Asal Usul Penyebaran Suku Dayak Benuaq | UPT Perpustakaan Universitas Mulawarman. http://e-lib.unmul.ac.id/elib/index.php?p=show_detail&id=53696&keywords=. Diakses pado 27 Januari 2023. 
  4. https://repository.unmul.ac.id/bitstream/handle/123456789/1317/file_1021900047.pdf?sequence=1
  5. a b c https://e-journal.usd.ac.id/index.php/sintesis/article/download/1012/786
  6. a b Bonoh, Yohannes (1989). Fungsi patung-patung tradisional suku Dayak Benuaq. [Tenggarong]: Departemen Pendidikan dan Kebudayaan, Direktorat Jendral Kebudayaan, Museum Negeri Propinsi Kalimantan Timur Mulawarman. https://openlibrary.org/books/OL2174583M/Fungsi_patung-patung_tradisional_suku_Dayak_Benuaq. 
  7. https://repository.usd.ac.id/25515/
  8. a b c d https://opac.perpusnas.go.id/DetailOpac.aspx?id=61896
  9. a b c Media, Kompas Cyber (2021-01-21). "Rumah Lamin, Rumah Adat Kalimantan Timur Halaman all". KOMPAS.com (dalam bahasa Indonesia). Diakses tanggal 2023-01-27. 
  10. a b c "HUKUM ADAT TANAH PADA MASYARAKAT DAYAK BENUAQ DI KABUPATEN KUTAI BARAT KALIMANTAN TIMUR | PUSTAKA". www.pustaka-bpnbkalbar.org. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2023-01-27. Diakses tanggal 2023-01-27. 
  11. a b c bpcbkaltim (2016-03-03). "DESKRIPSI MAKAM SUKU DAYAK BENUAQ KEL LAMBENG KEC MUARALAWA". Balai Pelestarian Cagar Budaya Provinsi Kalimantan Timur (dalam bahasa Inggris). Diarsipkan dari versi asli tanggal 2023-01-27. Diakses tanggal 2023-01-27. 
  12. https://ojs.badanbahasa.kemdikbud.go.id/jurnal/index.php/loa/article/download/1681/912
  13. a b Herawati, Yudianti (2010). "Tradisi dan budaya lokal Dayak Benuaq Kalimantan Timur pada novel Upacara karya Korrie Layun Rampan :: Kajian sosiologi sastra". Diakses tanggal 2023-01-27.