Bahaso Minangkabau

Wikipedia Minangkabau - Lubuak aka tapian ilimu
(Dialiahkan dari Bahaso Minang)
Minangkabau
باسو مينڠكاباو
Bahaso Minangkabau
Baso Minang
Baso Awak
Ditutuakan diIndonesia, Malaysia
RantauSumatera Barat, Riau, Jambi, Bengkulu, Sumatera Utara, Aceh (Indonesia)
Nagari Sambilan (Malaysia)
EtnisMinangkabau
Jumalah panutua6,500,000  (indak ado tanggal)
Rumpun bahaso
LogaikAgam, Aneuk Jamee, Batu Sangka-Pariangan, Kurinci-Minangkabau, Pangulu, Payokumbuah, Sijunjuang, Singkarak, Urang Mamak, Tanah, Ulu
Kode-kode bahaso
ISO 639-2min
ISO 639-3min

Bahaso Minangkabau atau baso Minang marupokan bahaso nan tamasuak dalam rumpun bahaso Austronesia. Baso Minang acok disabuik sacaro umum dek etnis lain di Indonesia sabagai Bahasa Padang.[1] Baso Minang dipakai dek urang Minang di Sumatra Barat, sarato urang Minang di rantau[2] baiak di Indonesia atau di lua nagari.

Baso Minang ko mampunyoi banyak dialek, bahkan dialek di duo nagari nan badakekanpun dapek sajo babeda. Pabedaan dialek ko dapek dari intonasi (ado dialek nan agak bairama, ado nan data sajo, bahkan ado pulo nan agak kareh) maupun dari pilihan kato. Tapi sacaro umum baso Minang nan dipakai di pakotaan, utamonyo di Padang atau kota-kota parantauan di lua Sumbar, manjadi bahaso panganta untuak urang-urang Minang nan dari babagai daerah baiak dalam mangecek sahari-hari maupun dalam kasusastraan Minangkabau. Hal iko tajadi dek wilayah pakotaan tacampua sagalo macam dialek nan ado di wilayah Minangkabau sainggo bahaso Minangkabau di pakotaan dianggap sabagai bahaso Minangkabau umum.[3]

Bahaso Minang kini dalam kategori nan cukuik aman dari kapunahan dek karano masih digunoan sabagai bahaso sahari-hari dek masyarakaik Minangkabau. Walaupun banyak urang Minangkabau nan marantau ka babagai daerah, bahaso Minang masih juo dibaok sarato gunoannyo dalam mangecek sahari-hari jo sasamo urang Minang di rantau.

Sijarah[suntiang | suntiang sumber]

Kajian[suntiang | suntiang sumber]

Bahaso Minangkabau dikalompokkan dalam bahaso daerah nan posisinyo dianggap di bawah dari bahaso Nusantara (bahaso Indonesia) dan bagian dari rumpun bahaso Malayu-Polinesia nan juo bagian dari rumpun bahaso nan labah gadang, yaitu rumpun bahaso Austronesia. Walau baitu, pamisahan atau bateh-bateh bahaso salamonyo alun lai jaleh. Alun ado pamisahan tageh antara ciek baso jo baso lain. Bahaso Minangkabau muncua sabagai bahaso nan saroman jo bahaso Malayu sainggo dek panaliti partamo bahaso ko pado abaik 18-19 maanggapnyo sabagai dialek dari bahaso Malayu. Hal iko muncua dek hanyo dibedakan dari varian leksikal jo fonetis sajo. Pado akhia abaik ka 19 kajian nan spefisik tantang bahaso Minangkabau pun dimulai.[4][5]

Pado taun 1870 panilitian tantang bahaso Minangkabau dimulai. Pado sangkek tu panaliti bafokus pado caro bahaso Minangkabau ko dituliskan. Salamo ko bahaso Minangkabau alah ditulih dalam huruf Jawi, tapi alun lai jaleh mambedakan antaro bahaso Minangkabau jo Malayu. Panulisan bahaso Minang masih dipalakukan cando baso Malayu. Panaliti mulai mancubo malatinkan panulisan bahaso Minangkabau sarato bahaso Malayu untuak mambedakan antaro karya sastra Malayu jo karya sastra Minang. J. Pijnappel basamo Si Daoed Radja Medan malakukan usaho partamo malatinkan bahaso Minangkabau jo manabikkan kumpulan carito pendek pado 1872 nan bajudul Minangkabausch-Maleisch Zamenspraken. Kudian disusul panulih-panulih lainnyo. Namun, panulisan Latin antaro panulih-panulih tasabuik alun lai samo. Baru pado taun 1891 J.L. van der Toorn manjadi palopor kajian Minangkabau nan mampunyoi transkripsi Latin nan jaleh dan kudian diikuti panulih-panulih lainnyo.[6]

Pado mulo abaik ka 20, antaro 1930-1935, manjadi periode produktif kajian bahaso Minangkabau. Pado maso ko banyak kaba-kaba jo hasil karya sastra Minang ditabikkan. Pado taun 1921, Ph. S. van Ronkel manabikan katalog nan mamuek banyak naskah-naskah Minangkabau nan dijadian modal pangkajian. Katalog tu kini disimpan di Universitas Leiden, Balando. Salain kaba, kayaik, jo carito, ditabikkan pulo buku aja sikolah sarato kamus. Pado taun 1935 M. Thalib Sutan Pamoentjak manabikan Kamoes Bahasa Minangkabau / Melajoe Riaoe, nan manggantikan kamus J.L. van der Toorn dek sarik didapek.[7]

Pado maso sasudah Kamardekaan Indonesia, panaliti-panaliti Balando mulai indak turuik sato mangkaji baliak bahaso Minang. Kudia, dilanjuikan jo panulih-panulih dalam nagari. Kajian-kajian nan ditabikkan banyak babantuak skripsi jo disertasi. Ditabikkan ulang pulo karya-karya sastra klasik Minangkabau dek panabik lokal. Pado taun 1970 diadokan seminar tantang sijarah jo budayo Minangkabau nan maimbau tokoh-tokoh cadiak condokio Minangkabau di Batusangka nan mamunculan pambaruan dalam kajian Minangkabau. Singgalang jo Haluan manjadi media massa nan turuik manabikkan karya-karya sastra Minang. Surek-surek kaba tasabuik kadang mamuek pulo ulasan tantang bahaso Minangkabau. Pado taun 1976, ditabikkan ijoan resmi bahaso Minangkabau dek Sanggar Kerja Ejaan Bahasa Minangkabau dan mulailah kajian bahaso nan labiah teknis. Pado taun 1980 diadokan pulo baliak seminar untuak manyumarakkan baliak kajian bahaso Minang dek panabikkan karya-karya Minang lah mulai kurang. Kajian dialek pun mulai dikambangkan pado maso iko dek panaliti-paniliti cando Tamsin Medan, Syamsir Arifin, jo Nadra.[8]

Sebaran pamakai[suntiang | suntiang sumber]

Bahaso Minangkabau nan ditulih jo aksara Jawi pado cap mohor abaik ka-19

Manuruik sijarahnyo, mulonyo bahaso Minangkabau taseba pado wilayah bakeh kakuasoan Karajaan Pagaruyuang nan bapusek di padalaman Minangkabau, Sumatera Barat. Bateh-batehnyo biaso dinyatokan dalam ungkapan Minang atau Tambo Minangkabau barikuik iko:[9]

Dari Sikilang Aia Bangih
Sampai ka Taratak Aia Itam
Dari Sipisok-pisok Pisau Hanyuik
Sampai ka Sialang Balantak Basi
Dari Riak Nan Badabua
Sampai ka Durian Ditakuak Rajo

Dari sisi harafiahnyo bateh-bateh nagari nan disabuikan ko marupoan sasuatu nan indak pasti, namun kudian ado pandapek baso kawasan nan dipasangkokan ko antaro lain: Sikilang Aia Bangih adolah bateh barat daya, kini di kabupaten Pasaman Barat nan babatehan jo Kabupaten Mandailing Natal, Sumatera Utara; Taratak Aia Itam adolah bateh tenggara, dakek Taluak Kuantan di Kabupaten Kuantan Singingi, Riau; Sipisok-pisok adolah bateh utara sampai ka Sialang, Kabupaten Lima Puluh Kota, Sumatera Barat nan babatehan jo Rantau Barangin, Kabupaten Kampar, Riau; Riak Nan Badabua adolah Pasisia Selatan; nan taakhia Durian Ditakuak Rajo adolah bateh dakek Kabupaten Bungo, Jambi.[9]

Ahli-ahli bahaso lah manaliti baso dialek-dialek bahaso Minang, salain dipagunoan di Sumatera Barat, basuo juo di babarapo daerah di pabatasan Jambi (sapanjang sungai Batanghari), Kampar (Riau), kalompok-kalompok di pasisia Aceh Barat (dinamoan suku Aneuk Jamee), jo Nagari Sambilan (Malaysia), nan niniak muyangnyo barasa dari ranah Minang sajak berabaik-abaik nan lalu (deknyo disabuik Baso Nogoghi/Nogori).[10][11] Panalitian lain manamuan baso bahaso Minang banyak dipagunoan juo di daerah Mukomuko (Bengkulu), Natal jo Barus (Sumatera Utara), Tapak Tuan (Aceh), sarato di Bangkinang, Pakanbaru, jo Taluak (Riau).[12]

Fonologi[suntiang | suntiang sumber]

Sacaro fonemis, bahaso Minangkabau mampunyoi limo segmen vokal, iyolah /a, i, u, e, dan o/. Namun sacaro fonetis, bahaso Minangkabau mampunyoi sambilan bunyi vokal, dek karano vokal /a, i, u, e, dan o/ dapek manjadi kandua, apobilo talatak pado posisi tatutuik, iyolah sabalun bunyi glotal. Jadi dalam bahaso Minangkabau tiok-tiok vokal /a, i, u, e, dan o/ mampunyoi alofon [I, U, ε, ɔ].

Sacara fonemis jumlah konsonan asa bahaso Minangkabau bajumlah 18 buah, iyolah /p, b, t, d, c, j, k, g, r, l, s, h, m, n, ŋ, ñ, w, y/, namun sacaro fonetis bahaso Minangkabau mamiliki 19 buah bunyi konsonan, iyolah /p, b, t, d, c, j, k, g, r, l, s, h,m, n, ŋ, ñ, ʔ, w, y/. Dek itu, mako jumlah segmen dalam bahaso Minangkabau baiak vokal maupun konsonan sacaro fonemis adolah 23 buah, sadangkan sacaro fonetis sabanyak 28 segmen.

Proses parubahan nan tajadi dari realisasi fonemis ka fonetis ado salapan kaidah fonologis. Kasalapan kaidah fonologis itu diantaronyo: (1) kaidah manganduakan vokal, (2) kaidah pangilangan konsonan /h/, (3) kaidah pangilangan bunyi-bunyi resonan /p, t, k, s, c/, (4) kaidah panambahan semivokal /w/ jo /y/, (5) kaidah panambahan konsonan /l/, (6) kaidah panambahan konsonan /r/, (7) kaidah parubahan konsonan /h/, jo (8) kaidah parubahan kosonan /k/.[13]

Barikuik fonem nan ado dalam bahaso Minangkabau:

Konsonan
Labial Alveolar Palatal Velar Glottal
Plosif saketek suaro p [p] t [t] k [k] '/-k [ʔ]
basuaro b [b] d [d] g [ɡ]
Frikatif s [s] h [h]
Affrikatif saketek suaro c [tʃ]
basuaro j [dʒ]
Nasal m [m] n [n] ny [ɲ] ng [ŋ]
Lateral l [l]
Rhotik r [r]
Approximan w [w] y [j]
Vokal
Muko Tangah Balakang
Tutuik i [i] u [u]
Medial e [e] ē/e [ə] o [o]
Buko a [ä]

Dalam bahaso Minangkabau ado tujuah buah diftong nan di antaronyo: [ia], [ua], [ea], [ui], [oi], [au], jo [ai].[3] Diftong ko dibunyian dalam ciek ambuihan angok sarato ciek suku kato. Banyaknyo diftong manjadiannyo sabagai kakhasan dalam bahaso Minangkabau dibandiang jo bahaso lain dalam rumpun bahaso Malayu. Barikuik posisi-posisi diftong dalam bahaso Minang jo contohnyo:

Awa Tangah Akhia
ia kambiang adia
ua gapuak talua
ea lereang
ui muluik
oi oih roih
au aula lapau
ai gulai

Salain diftong, ado pulo nan disabuik deretan vokal. Deretan vokal tadiri dari duo huruf vokal badakekan, tapi babeda ambuihan angok sainggo babeda suku kato.[3] Sabagian deretan vokal nan ado yaitu:

Contoh
/a a/ baa, rabaa
/a i/ pai
/a u/ daun
/a o/ pao, Rao
/a e/ bae, gaek
/e a/ tea, leak
/e o/ beo, seo
/i u/ piutang, cium
/i o/ ciok, tiok
/i a/ bia, sia
/i i/ diimbau, diinjak
/u o/ suok, kuok
/u i/ bui
/u e/ kue, buek
/u a/ buah, jua
/o a/ doa

Tata bahaso[suntiang | suntiang sumber]

Bahaso Minangkabau indak manggunoan kato-kato bagender bak cando bahaso-bahaso di Eropa ataupun co bahaso Arab. Ado pun kato-kato bagender dalam bahaso Minangkabau iyolah kato-kato sapoan atau kato ganti, misanyo "waang" untuak laki-laki jo "kau" untuak padusi, atau "uda" untuak sudaro laki-laki nan labiah tuo jo "uni" untuak sudaro padusi nan labiah tuo.

Kato benda nan ka diubah manjadi bantuak jamak manggunoan reduplikasi (pangulangan kato), tapi anyo balaku kok bilangannyo indak dicantuman do. Sabagai contoh "saribu urang", bukan "saribu urang-urang". Pangulangan kato dalam bahaso Minang indak tabateh pado kato benda sajo atau untuak bantuak jamak sajo, tapi dapek juo untuak kato-kato nan lain.

Dalam bahaso Minangkabau, ado kato ganti urang nan mampunyoi labiah dari duo fungsi, iyolah "awak" atau disingkek "wak". Kato "awak" dapek baarati kato ganti untuak urang partamo tungga, urang partamo jamak (baiak tamasuak lawan mangecek atau tido), jo urang kaduo tungga. Hal iko bagantuang pado konteks bicaronyo.

Susunan kato dasa dalam kalimaik bahaso Minangkabau Umum (BMU) iyolah Subjek - Predikat - Objek (SPO), nan biaso dipakai dalam ragam biaso atau rasmi.[14] Samantaro pado ragam adaik jo sastra, pola susunan Prefikat - Objek - Subjek (POS) nan labiah banyak dipakai. Contoh-contohnyo:

Pandeka minum aia di kadai. ragam biaso
Pandeka minum aia di kadai
S P O K
Mamakai baju ambo sabanta. ragam adat
Mamakai baju ambo sabanta
P O S K

Susunan kato dalam bahaso Minangkabau dapek juo barubah manuruik kato nan ditakankan. Kato nan ditakankan dilatakkan di pangka kalimaik,[15] misalnyo:

Tokoh masyarakaik mandanga kampanye walikota tangah ari.
Tokoh masyarakaik mandanga kampanye walikota tangah ari
S P O K
Mandanga kampanye walikota tokoh masyarakaik tangah ari.
Mandanga kampanye walikota tokoh masyarakaik tangah ari
P O S K

*Kato bagarih bawah adolah kato nan ditakankan dek si pambicaro

Kato karajo dalam bahaso Minangkabau indak mangenal pabedaan wakatu do (tense). Wakatu dinyatoan jo manambahan kato katarangan wakatu (sarupo, "kapatang", "kini", atau "bisuak"), atau patunjuak lain misanyo "alah" atau "alun".

Kalimaik positif jo negatif[suntiang | suntiang sumber]

Kalimaik negatif dalam bahaso Minang ampia sarupo jo bahaso Parancih nan mamakai kato fatis. Kok dalam bahaso Parancih akhia kalimaik diagiah kato fatis "pas", sadang dalam bahaso Minang diagiah kato fatis "do" atau "doh.

# Bahaso Indonesia Bahaso Minang Bahaso Parancih
kalimaik positif Subjek + Predikat + Objek Subjek + Predikat + Objek Subjek + Kata Kerja + Objek
kalimaik negatif Subjek + tidak + Predikat + Objek Subjek + indak/ndak + Predikat + Objek + do Subjek + ne + Kata Kerja + pas + Objek

Contoh:

  1. Iko lamak
    1. Iko indak lamak do.
  2. Baa?
    1. Ndak baa do.

Namun, pamakaian fatis "do" iko sipaiknyo indak wajib do. Buliah indak bakato fatis diakhia kalimaiknyo.[3]

Ragam[suntiang | suntiang sumber]

Dialek[suntiang | suntiang sumber]

Bahaso Minang punyo banyak dialek, bahkan di duo kampuang nan tapisah dek sungai sakali pun dapek balainan dialeknyo. Manuruik Nadra, di wilayah Sumatera Barat bahaso Minang dapek dibagi dalam tujuah dialek, yaitu:[16]

  1. Rao-Mapat Tunggua
  2. Muaro Sungai Lolo
  3. Pangkalan Lubuak Alai
  4. Payakumbuah
  5. Agam-Tanah Data
  6. Pancuang Soal
  7. Koto Baru

Salain tu, dialek-dialek Payakumbuah, Agam-Tanah Data, jo Pancuang Soal nan tiok-tioknyo dapek dibagi pulo ka dalam duo sub-dialek.[17] Tamsin Medan bapandapek baso pabedaan nan sangaik manonjol adolah antaro dialek nan ditutuakan di Kabupaten Pesisir Selatan jo dialek di Kabupaten Mukomuko, Bengkulu.[18]

Dialek bahaso Minang nan ditutuakan dek sabagian panduduak di sapanjang pasisia barat pulau Sumatera mulai dari Mandailing Natal, Sibolga, dan Barus di Sumatera Utara disabuik juo jo namo bahaso Pasisi; sadangkan dialek bahaso Minang nan ditutuakan di Singkil, Simeulue, Aceh Selatan, Aceh Barat Daya jo Meulaboh disabuik juo jo namo bahaso Aneuk Jamee.[19]

Bahaso Minangkabau nan ado di Provinsi Riau tadiri dari limo dialek[20], di antaronyo:

  1. Rokan, dipakai di Kabupaten Rokan Hilir jo Rokan Hulu
  2. Kampar disabuik juo sabagai bahaso Ocu, dipakai di Kabupaten Rokan Hilir, Rokan Hulu, Kampar, Kota Pakanbaru, Pelalawan, Kuantang Singingi (Kuansing), jo Indragiri Hulu
  3. Basilam, dipakai di Kabupaten Rokan Hilir
  4. Indragiri, dipakai di Kabupaten Indragiri Hulu jo Indragiri Hilir
  5. Kuantan, dipakai di Kabupaten Kuantan Singingi

Dialek-dialek bahaso Minangkabau nan ado di Provinsi Riau mandapek pangaruah dari bahaso Melayu, sainggo dialek tasabuik acok dianggap sabagai bahaso Melayu Riau ataupun sabagai bahaso surang.[21][22]

Subagai contoh, barikuik iko adolah pabandiangan antaro babarapo dialek bahaso Minangkabau:

Bahaso Indonesia/ Bahaso Malayu Apa katanya kepadamu?
Bahaso Minangkabau Umum A keceknyo jo kau?
Mandahiling Kuti Anyie Apo kecek o kö gau?
Padang Panjang Apo keceknyo ka kau?
Pariaman A kato e bakeh kau?
Ludai A kecek o ka rau?
Sungai Batang Ea janyo ka kau?
Kurai A jano kale gau?
Kuranji Apo kecek e ka kau?
Salimpaung Batusangkar Poh ceknyoh kah khau duh?
Rao-Rao Batusangkar Aa keceknyo ka awu tu?

Untuak komunikasi antar panutua bahaso Minangkabau nan sadamikian baragam ko, akhianyo dipagunokanlah dialek Padang subagai bahaso Minangkabau umum (baku atau standar) nan biaso disabuik Bahaso Padang atau Bahaso Urang Awak. Bahaso Minangkabau dialek Padang ikolah nan manjadi acuan baku (standar) dalam mangecek bahaso Minangkabau tarutamo di parantauan.

Bahaso Jamee[suntiang | suntiang sumber]

Bahaso Jamee adolah bahaso nan dipakai urang Aneuk Jamee sarato marupokan jinih dialek bahaso Minangkabau.[19][23][24] Bahaso daerah nan taseba di sapanjang pasisia barat jo selatan Aceh ko, walaupun disabuik badialek bahaso Minangkabau, tapi Urang Aceh ado nan manyabuiknyo jo Basa Jamee atau Basa Baiko. Sadangkan urang Aneuk Jamee surang labiah suko manyabuiknyo jo Baso Jamu atau Basa Jamee.

Bahaso Jamee mampunyoi pabedaan jo bahaso induaknyo, Minangkabau, sangaik mungkin tapangaruah dek faktor asimilasi jo bahaso Aceh nan manjadi lingua franca di Aceh pasisia. Ado sajumlah kato dalam bahaso Minangkabau umum nan tadanga kasa, tapi manjadi biaso dalam bahaso Jamee, cando kato "Wa ang" nan marujuak pado "Sanak" atau "Angkau". Salain itu, ado pulo panyingkekan sajumlah kato dari Minangkabau, sarupo kato "Wa ang" manjadi "ang" sajo, sarupo jo dialek lainnyo.[25]

Kato nan ampek[suntiang | suntiang sumber]

Dalam bahaso Minang, ado ragam bahaso nan dipakai manuruik katantuan adat nan disabuik kato nan ampek. Disabuik ampek karano ampek tingkatan kato nan disasuaikan jo sia lawan bicaronyo. Kato nan ampek tu di antaronyo:

  1. Kato mandaki
  2. Kato malereang
  3. Kato mandata
  4. Kato manurun

Kato mandaki marupokan ragam bahaso Minang nan paliang sopan di antaro kato nan lainnyo. DIsabuik mandaki karano ragam ko dipakai katiko mangecek jo urang nan labiah gaek atau urang jo stasus sosial nan labiah tinggi atau dihoromati, cando kaurang gaek, guru, niniak mamak, pangulu, atau ka induak samang. Dalam ragam ko katiko manyampaian mukasuik, urang tasabuik musti babaso basi talabiah daulu sabalun masuak ka inti rundiang nan dimukasuik. Contoh katiko mamak baru tibo ka rumah kamanakan, lalu kamanakan ka mandulukan mamaknyo makan. Konsekuensi mangecek jo indak babaso basi adolah dianggap indak baradaik.

Kato malereang marupokan ragam bahaso Minang nan dipakai dek ado raso sagan manyagani. Ragam ko biaso dipakai antaro mintuo ka minantu, atau pauni rumah jo sumando nan tingga sarumah dek sagan pado sumando nan marupokan tamu di ateh rumah. Dalam ragam ko katiko manyampaian mukasuik musti disampaian jo kato-kato kiasan, indak buliah bataruih tarang. Sacaro sederhana, kato malereang ko marupokan kato sindia dalam arati positif. Contohnyo katiko mintuo ka mintak tolong ka minantu untuak maidukan kipeh, mangko mintuo indak buliah lansuang manyabuik "Minantu, tolong iduikan kipeh!", tapi "Minantu, ari ko rasonyo angek bana indak cando ari sabalunnyo." Dalam kato malereng ko, surang minantu atau sumando musti mangarati satiok kalimaiak nan takecekan dek urang rumah. Kok indak, minantu tasabuik dikecekan indak baradaik atau indak pandai.

Kato mandata marupokan ragam bahaso Minang nan dipakai antaro urang nan saumua atau sapangkek status sosialnyo. Dalam ragam ko, mukasuik dapek disampaikan sacaro lansuang tanpa paralu babaso basi. Walau baitu, tatap paralu mamparatian sopan santun dalam mangecek.

Kato manurun marupokan ragam bahaso Minang nan dipakai dari urang nan labiah gaek atau status sosial tinggi ka urang nan labiah mudo atau status sosialnyo labiah randah. Dalam ragam ko musti mangecek sacaro lamah lambuik dan musti tageh katiko manasihati nan mudo.

Aturan kato nan ampek ko ampia sarupo jo tingkatan bahaso Jawa nan ma pamakaiannyo disasuaikan jo status sosial. Nan mambedakannyo adolah pado bahaso Minang pabedaan tasabuik anyo pado piliahan diksinyo sajo, samantaro bahaso Jawa pabedaan tasabuik memang pado status atau tingkatan kato nan dipakai. Misalnyo kato "kaki" dalam bahaso Minang akan samo sajo disatiok tingkatannyo, samantaro dalam bahaso Jawa ka maalami parubahan wujuik kato di satiok tingkeknyo.

Kini pamakaian kato nan ampek ko alah maalami parubahan, sainggo alah manjadi dokumen budayo sajo atau dipakai katiko aleh adaik sajo. Pamakaian bahaso Minang kini labiah condong manjadi kato mandata, dalam arati indak banyak babaso basi, utamonyo di kota. Nan tasiso dari kato nan ampek kini adolah diksi jo sapaan sajo. Misalnyo katiko mangecek jo urang gaek, paralu sapaan di awal atau akhia kalimaik.

Karya sastra[suntiang | suntiang sumber]

Baso Minang untuak mangecek sahari-hari babeda jo baso kasusastraan, acok dalam mangecek manggunoan kalimaik nan pendek-pendek atau dipotong-potong kato akhir sacaro baruruikan. Umpamonyo, Cik cah lu di, wak makan ciek lu (Hancik cacah dulu jadi, awak makan ciek dulu). Samantaro dalam kasusastraan manggunoan kato-kato nan utuah. Kalimaiknyo panjang-panjang sarato banyak mamakai anak kalimaik, nan pangucapannyo dapek bairama sarato takanan suaronyo nan taratur. Karya sastra tradisional Minang punyo pasamoan bantuak jo karya sastra tradisional Bahaso Malayu pado umumnyo, iyolah babantuak pantun, carito rakyat, hikayat niniak muyang (tambo) maupun adaik-istiadaik. Panyampaiannyo biasonyo dilakukan dalam bantuak carito (kaba) atau dinyanyian (dendang).

Pantun[suntiang | suntiang sumber]

Pantun kamungkinan barasa dari pa-tuntun[26]. Pantun tadiri dari babarapo barih dalam jumlah ganok. Satiok barih tadiri dari ampek kato jo irama akhir nan samo. Contoh:

Den tatah indak tatatah
Den tutuah juo nan jadi
Den tagah indak tatagah
Den suruah juo nan jadi
Kaluak paku kacang balimbiang
Tampuruang lenggang-lenggangkan
Bao manurun ka Suruaso
Tanam siriah jo ureknyo
Anak dipangku kamanakan dibimbiang
Urang kampuang dipatenggangkan
Tenggang nagari jan binaso
Tenggang sarato jo adaiknyo

Pabandiangan jo Bahaso Lain dari Rumpun Melayu[suntiang | suntiang sumber]

Urang Minangkabau umumnyo bapandapaik banyak pasamoan antaro bahaso Minangkabau jo bahaso Melayu jo bahaso Indonesia. Marah Roesli dalam Peladjaran Bahasa Minangkabau manyabuikkan pado umumnyo pabedaan antaro bahaso Minangkabau jo bahaso Indonesia adolah pado pabedaan lafal, salain pabedaan babarapo kato.

Contoh-contoh pabedaan lafal bahaso Melayu, bahaso Indonesia jo bahaso Minangkabau adolah sabagai barikuik:

Akhiran Manjadi Contoh
a o nama—namo, kuda—kudo, cara—caro
al jo ar a jo au jual—jua, kabar—kaba, kapal—kapa, pagar—paga—pagau
as eh batas—bateh, alas—aleh, balas—baleh
at ek jo aik dapat—dapek, kawat—kawek, surat—surek, dekat—dakek
ih iah, ia jo io kasih—kasiah—kasio, putih—putiah—putio, pilih—piliah—pilia—pilio
ing iang jo iong kucing—kuciang—kuciong, saling—saliang—saliong, gading—gadiang—gadiong
ir ia, ie, iu jo iar air—aia—aiu—aiar, pasir—pasia—pasiu, lahir—lahia
is ih baris—barih, manis—manih, alis—alih
it ik sakit—sakik, kulit—kulik, jahit—jahik
uh uah jo uo bunuh—bunuah—bunuo, tujuh—tujuah—tujuo, patuh—patuah—patuo
uk uak jo uok untuk—untuak—untuok, buruk—buruak—buruok, busuk—busuak—busuok
ung uang jo uong langsuang —langsuang—langsuong, hidung—hiduang—hiduong, untung—untuang—untuong
ur ua jo u cukur—cukua—cuku, kasur—kasua—kasu, kapur—kapua—kapu, angsur—ansua—ansu, tidur—tidua—tidu
us uih jo ui putus—putuih—putui, halus—haluih, bungkus—bungkuih
ut uik rumput—rumpuik, ikut—ikuik, takut—takuik
  • Salain pabedaan akhiran, imbuhan awalan sarupo me-, ber-, ter-, ke-, pe- jo se- dalam bahaso Minang manjadi ma-, ba-, ta-, ka-, pa-, jo sa-. Misalnyo meminum, berlari, terlambat, kesalahan, penakut, jo setiap dalam bahaso Minang manjadi maminum, balari, talambek, kasalahan, panakuik, jo satiok.
  • Samantaro itu, imbuhan akhiran sarupo -kan jo -nya dalam bahaso Minang manjadi -an jo -nyo. Contohnyo memusnahkan jo selamanya dalam bahaso Minang manjadi mamusnahan jo salamonyo.[27]
  • Pabedaan lainnyo adolah satiok suku kata partamo nan manganduang huruf "e" dalam bahaso Minang manjadi huruf "a".

Pasamoan bahaso Minangkabau jo babagai bahaso lain dari rumpun Melayu dapek dicaliak misalnyo dalam pabandiangan kosakato barikuik:

Bahaso Indonesia apa laut lihat kucing pergi ular keras manis lutut
Bahaso Minangkabau apo lauiʔ liaiʔ/caliaʔ kuciang pai ula kareh manih lutuiʔ
Bahaso Pekal apo lawik liek kucing lalui ulah kehas manis lutuik
Bahaso Urak Lawoi' nama lawoiʔ lihaiʔ mi'aw pi ulal kras maneh lutoiʔ

Contoh kalimaik:

Bahaso Minangkabau: Sadang kayu di rimbo tak samo tinggi, kok kunun manusia
Bahaso Melayu  :Sedangkan pohon di rimba tidak sama tinggi, apa lagi manusia

Bahaso Minangkabau: Co a koncek baranang co itu lo inyo
Bahaso Melayu  :Bagaimana katak berenang, begitulah pula dia

Bahaso Minangkabau: Indak buliah mambuang sarok di siko!
Bahaso Melayu  :Tidak boleh membuang sampah di sini!

Bahaso Minangkabau: A tu nan ka karajo ang?
Bahaso Melayu  : Apa nan kamu akan kerjakan?

Pabedaan nan lain dapek dicaliak dalam versi masiang-masiang dari Pernyataan Umum tentang Hak-Hak Asasi Manusia:

Bahaso Inggrih Bahaso Indonesia Bahaso Malaysia Bahaso Minangkabau
Universal Declaration of Human Rights Pernyataan Umum tantang Hak-Hak Asasi Manusia Perisytiharan Hak Asasi Manusia Sejagat Deklarasi Sadunia Hak-Hak Asasi Manusia
Article 1 Pasal 1 Perkara 1. Pasal 1
All human beings are born free and equal in dignity and rights. They are endowed with reason and conscience and should act towards one another in a spirit of brotherhood. Semua orang dilahirkan merdeka dan mempunyai martabat dan hak-hak nan sama. Mereka dikaruniai akal dan hati nurani dan hendaknya bergaul satu sama lain dalam semangat persaudaraan. Semua manusia dilahirkan bebas dan samarata dari segi kemuliaan dan hak-hak. Mereka mempunyai pemikiran dan perasaan hati dan hendaklah bertindak di antara satu sama lain dengan semangat persaudaraan. Sadoalah urang dilahiaan mardeka jo punyo martabat sarato hak-hak nan samo. Inyo dikaruniai aka jo hati nurani, supayo ciek samo lain bagaul dalam samangaik badunsanak.

Rujuakan[suntiang | suntiang sumber]

  1. Grimes dkk. 1995, hlm. 212.
  2. Khatib 1986, hlm. 1.
  3. a b c d Ayub A, Husin N, Muhardi M, Usman A H, & Yasin A. (1993). Tata Bahasa Minangkabau Archived 2019-04-13 di Wayback Machine.. Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa, Jakarta. ISBN 979-459-294-3
  4. Moussay, hlm. 7.
  5. Moussay, hlm. 10-12.
  6. Moussay, hlm. 12-13.
  7. Moussay, hlm. 14-15.
  8. Moussay, hlm. 15-23.
  9. a b Navis 1984, hlm. 54.
  10. Navis 1984, hlm. 53.
  11. Adelaar 1992, hlm. 3.
  12. Nio dkk. 1984, hlm. 1.
  13. Almos, R. (2012). Fonologi Bahasa Minangkabau: Kajian Transformasi Generatif. Wacana Etnik, 3(2), 143-163.
  14. Jufrizal, author.. Struktur gramatikal dan budaya berbahasa : data dan informasi bahasa Minangkabau. ISBN 9786027329829. OCLC 988940654. http://worldcat.org/oclc/988940654. 
  15. Moussay, hlm. 83.
  16. Nadra 2006.
  17. Nadra 1997.
  18. Medan 1985.
  19. a b "AZIZ, Zulfadli A.; AMERY, Robert. A survey on the status of the local languages of Pulau Simeulue and Pulau Banyak and their use within the community. In: Proceedings of English Education International Conference. 2016. p. 487-490". Diarsipkan dari versi asli tanggal 2018-12-15. Diakses tanggal 2018-08-11. 
  20. Badan Pengembangan dan Pembinaan Bahasa Kemendikbud RI. Bahasa Minangkabau di Provinsi Riau. Pada: Bahasa dan Peta Bahasa di Indonesia. 2017 [1] Archived 2018-08-12 di Wayback Machine.
  21. Saidat Dahlan, Saidat Dahlan and Anwar Syair, Anwar Syair and Abdullah Manan, Abdullah Manan and Amrin Sabrin, Amrin Sabrin (1985) Pemetaan Bahasa Daerah Riau dan Jambi (1985). Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa, Jakarta.[2] Archived 2021-01-31 di Wayback Machine.
  22. Agus Sri Danardana, Agus Sri Danardana (2010) persebaran dan kekerabatan bahasa-bahasa di prov riau dan kep riau 149h. Balai Bahasa Provinsi Riau. ISBN 978-979-1104-46-3 [3] Archived 2021-01-30 di Wayback Machine.
  23. "Minangkabau". Ethnologue. 
  24. "Minangkabau - Peta Bahasa". 118.98.223.79. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2018-08-17. Diakses tanggal 2018-08-17. 
  25. Isas, Budiono (ed.) (1990). MORFOLOGI DAN SINTAKSIS BAHASA JAMEE. Jakarta: Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa Departemen Pendldikan dan Kebudayaan. ISBN 979-459-078-9. 
  26. Usman Z., (1970), Fungsi dan Peranan Bahasa dan Sastra Minang dalam Kebudayaan Lokal maupun Nasional, Seminar Sejarah dan Kebudayaan Minangkabau di Batusangkar.
  27. "Edwar Djamaris, Beberapa masalah dalam penerjemahan naskah Sastra Minangkabau". Diarsipkan dari versi asli tanggal 2015-04-28. Diakses tanggal 2013-03-27. 

Daftar pustaka[suntiang | suntiang sumber]

  • Adelaar, K.A. 1992. Proto Malayic: The Reconstruction of its Phonology and Parts of its Lexicon and Morphology. Canberra: Pacific Lingusitics, C - 119.
  • Grimes, Barbara F., Joseph E. Grimes, Malcolm D. Ross, Charles E. Grimes, dan Darrel T. Tryon. 1995. "Listing of Austronesian Languages", Darrel T. Tryon (ed). Comparative Austronesian Dictionary: An Introduction to Austronesian Studies. Berlin: Mouton de Gruyter.
  • Gerrard, Moussay (1998). Tata Bahasa Minangkabau. Jakarta: Kepustakaan Populer Gramedia. ISBN ISBN 979-9023-16-5. OCLC 42023618. https://www.worldcat.org/title/tata-bahasa-minangkabau/oclc/42023618. 
  • Khatib, Yusran. 1986. Bahasa Tulis Minangkabau. Makalah dalam Pertemuan Bahaso dan Sastra Daerah Wilayah Barat di Pekanbaru.
  • Medan, Tamsin. 1985. Bahasa Minangkabau dialek Kubuang Tigo Baleh. Pusek Pambinaan dan Pangambangan Bahasa, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan.
  • Nadra. 2006. Rekonstruksi bahasa Minangkabau. Andalas University Press, ISBN 979-3364-55-6.
  • Nadra. 1997. Geografi Dialek Bahasa Minangkabau. Disertasi Doktor Universitas Gadjah Mada. Yogyakarta.
  • Navis, A.A. 1984. Alam Terkembang Jadi Guru: Adat dan Kebudayaan Minangkabau. Jakarta: Grafiti Pers.
  • Nio, Be Kim Hoa, Zainuddin H.R. Lenggang, Yusran Khatib, Zainil, H. Yusna Yusuf, dan Janizoer Japas. 1984. Sistim Morfologi Kata Benda dan Kata Sifat Bahasa Minangkabau. Jakarta: Pusek Pambinaan dan Pangambangan Bahasa.

Bacoan lanjuik[suntiang | suntiang sumber]