Urang Pamona

Wikipedia Minangkabau - Lubuak aka tapian ilimu
Urang Pamona
Suku To Pamona
Suku Poso
Suku Bare'e
Patukaran kain katun (maskawin) di sebuah panikahan To Pamona pado tahun 1991.
Total populasi
167,000[1]
Kawasan jo populasi nan signifikan
Sulawesi Tengah & Sulawesi Selatan, Indonesia
Bahaso
Bahasa Pamona, Bahasa Indonesia
Agamo
Kristen Protestan (mayoritas), Islam, Agama rakyat
Kalompok etnis takaik
Tau Taa Wana, Suku Toraja

Urang Pamona(sering kali disabuik sabagai suku Poso, Bare'e, atau To Pamona) mandiomi hampia sadoalah wilayah Kabupaten Poso, bagian Kabupaten Tojo Una-Una dan bagian Kabupaten Morowali Utara, Sulawesi Tengah; bahkan ado juo babarapo nan tingga di Kabupaten Luwu Timur di Sulawesi Selatan, dan bagian ketek nan salain iduik di bagian lain di Indonesia.

Pandahulu suku Pamona barasa dari tanah Salu Moge (Kabupaten Luwu Timur, Sulawesi Selatan) karano inyo barasa dari pamarintah pusat nan akhirnyo ditundukkan dek Macoa Bawalipu dari Wotu, Kabupaten Luwu Timur supayo labiah dakek jo pamarintah pusat, nan wakatu itu barado di Mangkutana, Luwu Timur.[2] Kaadaan ko bertahan sampai pemberontakan Darul Islam (DI/TII) yang mambuek inyo manyebar ka Sulawesi Tengah dan wilayah lainnyo.[3]Kalau ado suku Pamona di wilayah tatantu, mako itu marupokan hal nan umum kalau Rukun Poso (asosiasi komunitas urang Poso) dibuek di sinan, nan bakansoan sabagai sarana sakalompok urang dari latar belakang etnis nan umum untuak mandapekan dalam babagai kagiatan di kawasan ko.

Ampia sado urang Pamona maadoan agamo Kristen. Kristen masuak ka wilayah Poso tahun 1892 (2023 adolah tahun 131st) dan sampai kini ko ditarimo sacaro umum sabagai agamo rakyat. Sampai kini ko, sadolah gereja jo denominasi nan umum dikelompokkan ka dalam Gereja Kristen Sulawesi Tengah nan bakasar di kota Tentena, Kabupaten Poso, Sulawesi Tengah.[4] Ampia sado urang manggunoan bahaso Pamona dan bahaso Indonesia nan dicampua jo kalimat slang lokal. Karya urang suku Pamona biasonyo sabagai patani, pandita, pastor, wirausahawan, pegawai pamarintah, dan sebagainya.

Sijarah[suntiang | suntiang sumber]

Wilayah dataran tinggi di sekitar Danau Poso marupokan rumah untuak tujuah subsuku jo hubungan karabatan dakek, nan manuruik legenda adolah turun dari anam saudara laki-laki dan ciek saudara padusi. Legenda tu manjalehan bahwa siapnyo inyo manggulingkan panindasnyo, katujuah saudara tu mamutuihan untuak tapisah dan mambantui komunitasnyo surang. Untuak mangingat kajadian ko, inyo mambuek tujuah "batu pamisahan" (Templat:Lang-pmf) nan masih dapek ditamui kini ko di Tentena.[5]

Lembaga adaik Pamona[suntiang | suntiang sumber]

Namo Pamona juo marujuak ka persatuan dari babarapo etnis, nan marupokan singkatan dari Pakaroso Mosintuwu Naka Molanto (Pamona).[6] Kamudian, Pamona manjadi sabuah suku bangsa nan disatuan di bawah pamarintahan kolonial Balando. Namo Pamona dideklarasian di Tentena, dan bahkan sabuah peringatan untuak deklarasi ko diabadikan manjadi sabuah monumen jo namo Watu Mpoga'a sabagai pangingat asal-usul[4] dan juo namonyo salah ciek jalan jo namo Pamona. Secara historis, adaik Pamona nan dibagi sabalunnyo dibagi jo babarapo otoritas. Untuak Poso, dipimpin dek Datu Poso dan babarapo kabosenyo (tetua) nan merepresentasian kalompok suku awak surang-surang.[7] Di Luwu, dipimpin dek Makole Tawi dan adoan institusi adaik Pamona kini tabagi manjadi duo institusi. Di Poso, dinamoan Majelis adaik Lemba Pamona Poso, sadangkan di Tanah Luwu (Kabupaten Luwu Timur dan Kabupaten Luwu Utara) disabuik Lembaga adaik Lemba Pamona Luwu. Kini ko, ado dari babarapo institusi ko masih dijaga dek komunitas Pamona nan barado di Mangkutana (Luwu Timur) dan Masamba (Luwu Utara), maupun urang-urang nan barado di Poso.

Bahaso[suntiang | suntiang sumber]

Dua gadis mengenakan pakaian adaik Poso, Sulawesi, lk. 1920–1930.

Bahaso nan digunakan oleh suku Pamona adolah Bahaso Pamona. Struktur Bahaso Pamona termasuk unik dalam hal suku kata dari akar kata, dimana akar kata mungkin memiliki arti nan berbeda ketika awalan, akhiran, sisipan atau imbuhan ditambahkan. Contoh dari akar kata nan telah berubah setelah awalan, akhiran atau imbuhan ditambahkan dan membentuk arti nan babeda untuak itu, seperti:-[3]

Bahaso Pamona Bahaso Indonesia Bahaso Inggrih
Akar kata Ja'a Jahat Evil, Bad
Awalan Maja'a

Kaja'a

Rusak, Jahat

Kejahatan

Spoilt, Damage

Crime, Wickedness

Akhiran Ja'andaya

Ja'anya

Ja'asa

Ja'ati

Kemarahan

Kerugiannya, sayangnya

Alangkah jahatnya

Dirusaki

Anger

Loss

How wicked is that

Tempered, Damaged

Imbuhan Kakaja'ati Sayang (untuak barang nan rusak) How wasted, What a waste
Sisipan Ja'a-ja'a Buruk Bad, Not good

Contoh lain:-

Bahaso Pamona Bahaso Indonesia Bahaso Inggrih
Akar kata Monco Benar True
Imbuhan Kamonconya Sesungguhnya, Sebenarnya Indeed, Actually
Akhiran Moncoro

Moncou

Bersiaga

Terayun

Alert

Swung

Sisipan Monco-monco Sungguh-sungguh Earnest

Ado juo babarapo kato-kato akar nan diklasifikasi sabagai kato-kato inventif (macam contoh sabalunnyo nan marupokan bagian dari kato-kato inventif tapi indak diklasifikasi sabagai kato-kato inventif) jo hanyo parubahan posisi abjad, sahinggo mambuek makna lain. Sebagai contohnyo:-[3]

Bahaso Pamona Bahaso Indonesia Bahaso Inggrih
Soe Ayun Swing
Soa Kosong Empty
Sue Mencontoh Imitate
Sia Sobek Torn
Sou, Sau Turunkan Lower down
Sua Masuk Enter
Sai Kais As in a chicken digging the ground with its claws
Seo Sobek (karena lapuk) Worn out

Bahaso Pamona tamasuak unik karano punyo banyak fase suku kata nan bisa diputar untuak mambentuk arti nan babeda, misalnyo:-[3]

Bahaso Pamona Bahaso Indonesia Bahaso Inggrih
Mekaju Mencari kayu bakar Finding firewood
Mokuja Sedang berbuat apa? What are you doing?
Makuja Bertanya mengenai jenis kelamin bayi nan baru lahir Inquiring the gender of a newborn baby
Makijo Bunyi teriakan riuh sebangsa monyet Sound of a primate shouting
Mokeju Bersanggama Copulate

Contoh lain:-

Bahaso Pamona Bahaso Indonesia Bahaso Inggrih
Koyo Usung Stretcher
Kuya Jahe Ginger
Kayu Usungan nan terbuat dari pelepah rumbia A sort of stretcher made of sago palm leaves
Koyu Simpul tali berkali-kali pada suatu rentang tali Weaving of knots into a form of a rope
Bahaso Pamona Bahaso Indonesia Bahaso Inggrih
Lio Wajah Face
Lou Ayun badan kebawah Swinging downwards
Lau Berada di tempat nan lebih rendah Located at lower lands
Lua Muntah Vomit
Loe Jinjing Tote
Liu Lewat Late

Kabudayaan[suntiang | suntiang sumber]

Perayaan Ekaristi di Poso, Sulawesi Tengah, 1937.

Musik[suntiang | suntiang sumber]

Secara tradisional, suku Pamona punyo gaya musik dalam bantuak kato yang diucapkan. Salah ciek contoh dari gaya musik nan acok dinyanyian di antaro rakyat desa di tahun 1940-an:-[3]

Bahaso Pamona Bahaso Indonesia Bahaso Inggrih
Ee nona ee nona iwenu pai nu kabaga?

Pai ku kabaga, bonce be manana,

Ee bonce, ee bonce, iwenu pai be manana?

Pai be manana, kaju wota-wota,

Ee kaju, ee kaju, iwenu pai nu ka wota?

Pai ku ka wota, na tudusi uja,

Ee uja, ee uja, iwenu pai nu katudu?

Pai ku katudu, da napandiu ntumpa,

Ee tumpa, ee tumpa, iwenu pai nu pandiu?

Pai ku pandiu, da natungku ule,

Ee ule, ee ule, iwenu pai nu patungku?

Pai ku patungku, kina'a ntu'aku,

Eh nona, mengapa perutmu buncit?

Perutku buncit karena makan bubur nan tidak matang,

Eh bubur, mengapa engkau tidak matang?

Karena (dimasak dengan) kayu bakar basah,

Eh kayu, mengapa engkau (kayu bakar) basah?

Aku (kayu bakar) basah karena hujan turun,

Eh hujan, mengapa engkau turun?

Aku (hujan) turun karena akan dipakai kodok untuak mandi,

Eh kodok, mengapa engkau mandi (air hujan)?

Aku (kodok) mandi, karena aku akan di santap ular,

Eh ular, mengapa engkau (hendak) menyantap si kodok?

Aku (ular) akan menyantap kodok, (karena) makanan moyangku,

Eh lady, eh lady, why is your stomach distended?

My stomach is distended because I ate uncooked porridge,

Eh porridge, eh porridge, why are you uncooked?

I'm uncooked because I was cooked with wet firewood,

Eh wood, eh wood, why are you wet?

I'm wet because of the rain,

Eh rain, eh rain, why did you rained down?

I rained down because the frog wants to bathe,

Eh frog, eh frog, why do you want to bathe?

I wanted to bathe because the snake is going to eat me,

Eh snake, eh snake, why do you want to eat the frog?

I want to eat the frog because that is the food of my ancestors,

Tarian[suntiang | suntiang sumber]

Tari Dero, atau modero marupokan tarian populer di kalangan Suku Pamona. Tarian ko diadoan pado pesta-pesta rakyat. Biasonyo dikarajoan dek urang-urang mudo. Tarian malingkar dikarajoan jo saliang bagagendangan tangan, sambia babalasan pantun diringek musik jo harago. Babarapo daerah di Palu malarang kagiatan tarian dero atau modero karano acok jadi pemicu perkelahian antaro pemuda nan saliang mambae perhatian cewek-gadis. Tarian Dero, dibidiangan ateh tigo macam gerakan dan langkah kaki sasuai jo ritme musik. nan partamo disabuik jo ende ntonggola, malalampahan kaki kekanan duo langkah, salangkah ka balakang dan seterusnya bakaulang. Ditarikan pas marayoan bulan purnama, di mana waktu mulai persiapan lahan manunggu waktu bakcok. Waktu bakcok tanam adolah pas bulan mulai kalam. Gerakan tari nan sabandiang disabuik jo ende ngkoyoe atau ende ntoroli, yaitu duo langkah kekanan dan ciek langkah kakiri. Gerakan ko dilakukan wakatu mangantar panen, parayaan hari gadang atau pesta. Gerakan tari nan terakhir disabuik ende ado (adaik), nan ditampuah untuak panyambutan hari-hari adaik atau parayaan. Gerakannyo samo jo ende ntoroli, perbedaannyo talatak di tangan para panari nan indak bagandengan atau bapegangan.[6] Tarian Dero juo bakarajo sabagai sarana hubungan sakpasang kekasih di adok umum, salain untuak tari Raego nan agak kantel jo budaya dan indak taitan jo hubungan sakpasang kekasih.[4]

Sosial[suntiang | suntiang sumber]

Pembukaan lahan sekitar tahun 1905

Urang-urang Pamona iduik dalam parmukiman mamanjang nan tasebar di puncak bukik salalu lembah Sungai Poso nan dibantengi dari serangan musuah. Kehidupan sahari-hari dijalani jo caro kapimpinhan basamo malalui konsensus nan mambuek Kabosenya - surang pamimpin suku atau komunitas, mangarajoan sabagai wakil untuak barnegotiasi jo komunitas lain, mangidaan parang antarsuku, ekspedisi baburu kapalo dan pancekapan budak, mangaturakan parayaan suku, dan kegiatan lainnyo. Unjuk hegemoni mode perebutan wilayah, perburuan budak jo kulik kapalo, persaingan perdagangan dan sajenisnyo manicu rivalitas dan samakin malabarakan jarak antarsuku nan terlibat. Parmukiman di puncak bukik pun samakin sulik untuak disarang karano dibantengi jo kuat.[5]

Sistem patanian nan dikarajoan urang-urang Pamona di masa lalu adolah parladangan bapindah. Beras jo jaguang adolah tanaman produksi utamo dalam sistem ko dan para petani Pamona biasonyo maagangesan hasil hutan mode damaik ka para padagang Cinohoa atau Muslim di pasisia pantai. Hasil dagang digunoan untuak mandapekan baju, gula, parhiasan, senjata, dan barang lainnyo. Pakaian adolah barang nan umumnyo dijadian saran tuka-tukang antarsuku.[5]

Marga[suntiang | suntiang sumber]

Marga Pamona terdiri dari:-[3]

  • Angka
  • Awundapu
  • Awusi
  • Banumbu
  • Bali'e
  • Balidjandji
  • Baloga
  • Belala
  • Betalino
  • Beto
  • Botilangi
  • Bulinde
  • Bungkundapu
  • Bungu
  • Buntinge
  • Bakumawa
  • Dike
  • Dongalemba
  • Gaibu
  • Gilirante
  • Gimbaro
  • Gugu
  • Gundo
  • Kaluti
  • Kampindo
  • Kambodji
  • Kalembiro
  • Kalengke
  • Kalingani
  • Karape
  • Karebungu
  • Kayori
  • Kayupa
  • Koedio
  • Kogege
  • Kolombuto
  • Kolobinti
  • Kuko
  • Lakiu
  • Langgari
  • Ladjamba
  • Lambangasi
  • Labiro
  • Liante
  • Lidongi
  • Lu'o
  • Lumaya
  • Lolongudju
  • Magido
  • Manganti
  • Meringgi
  • Mogadi
  • Mossepe
  • Mowose
  • Monepa
  • Monipo
  • Ntore
  • Nyolo-nyolo
  • Nggau
  • Nggo'u
  • Nua
  • Nyaua
  • Pakuli
  • Palaburu
  • Parimo
  • Pariu
  • Paroda
  • Pasunu
  • Patara
  • Pebadja
  • Penina
  • Pekita
  • Penyami
  • Pesudo
  • Poa
  • Pombaela
  • Pobonde
  • Podala
  • Pasepe
  • Polempe
  • Purasongka
  • Rangga
  • Ratengku
  • Pusuloka
  • Rampalino
  • Rampalodji
  • Rantelangi
  • Rare'a
  • Ruagadi
  • Rubo
  • Rumbani
  • Ruutana
  • Santule
  • Satigi
  • Santjuu
  • Sawiri
  • Sigilipu
  • Sipatu
  • So'e
  • Sowolino
  • Tabanci
  • Tadanugi
  • Tadalangi
  • Tadale
  • Tadadja
  • Tadjaji
  • Tadjio
  • Taiso
  • Talasa
  • Tambo'eo
  • Tandawuya
  • Tarante
  • Tara'u
  • Tasiabe
  • Tawuku
  • Tawurisi
  • Tekora
  • Tepara
  • Tiladuru
  • Tolala
  • Tobondo
  • Tobogu
  • Tolimba
  • Torau
  • Toumbo
  • Tumonggi
  • Turuka
  • Taduga
  • Ule
  • Ululai
  • Warara
  • Wenali
  • Werokila
  • Wuri
  • Wutabisu

Rujuakan[suntiang | suntiang sumber]

  1. "Pamona, Poso in Indonesia". Joshua Project. Diakses tanggal 2014-11-05. 
  2. Idwar Anwar (2005). Ensiklopedi Sejarah Luwu. Collaboration of Komunitas Kampung Sawerigading, Pemerintah Kota Palopo, Pemerintah Kabupaten Luwu, Pemerintah Kabupaten Luwu Utara, and Pemerintah Kabupaten Luwu Timur. ISBN 979-98372-1-9. 
  3. a b c d e f Eva-Lotta E. Hedman (2008). Conflict, Violence, and Displacement in Indonesia. SEAP Publications. ISBN 0-87727-745-1. 
  4. a b c Albert Schrauwers (2000). Colonial "Reformation" In The Highlands of Central Sulawesi, Indonesia, 1892–1995. University of Toronto Press. ISBN 978-0-8020-8303-6. https://archive.org/details/colonialreformat0000schr. 
  5. a b c Gobée 2007, hlm. 3.
  6. a b "Pamona Tribe". Modero Dance Company. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2014-11-11. Diakses tanggal 2023-01-23. 
  7. Hasan (2004). Sejarah Poso. Dewan Perwakilan Rakyat Daerah Kabupaten Poso & Penerbit Tiara Wacana Yogya. ISBN 979-9340-50-0. 

Daftar pustaka[suntiang | suntiang sumber]

Sumber[suntiang | suntiang sumber]