Ulama Minangkabau

Wikipedia Minangkabau - Lubuak aka tapian ilimu
Surang tantara Balando jo tatua adaik sarato ulama di Sumatera Barat (1926). Balando bausaho mambaiki hubuangan sasudah pacahnyo Parang Balastiang nan dimotori kalangan ulama, tarutamo di Kamang Magek, Agam.

Ulama Minangkabau marujuak kapado ahli-ahli agamo Islam nan barasa dari daerah Minangkabau. Tokoh-tokoh tu sajak awal abad ka-7 hingga kini, alah baperan dalam babagai paristiwa sajarah pakambangan Islam di Nusantara, baiak sabagai panyiar agamo ataupun sabagai pajuang dalam malawan kolonialisme.

Sajarah awal[suntiang | suntiang sumber]

Bilo sarato dari ma masuaknyo Islam ka Sumatera Barat masih manjadi padebatan para ahli sajarah. Tadapek indikasi baso pantai timur Sumatera alah disinggahi saudagar-saudagar Islam sajak abaik ka-7,[1] sadangkan kronik Cino Xin Tangsu manyabuik-an baso pado taun 675 urang-urang Ta-Shih (Arab) alah punyo pakampuangan di pantai barat Sumatera.[2] Pihak nan mangatoan Islam masuak ka Minangkabau dari pantai timur Sumatera mampakiroannyo masuak dari Siak, samantaro pihak nan mangatoan masuak dari pantai barat mampakiroannya masuak dari Aceh.[3] Budayawan A.A. Navis bapandapek baso Islam alah masuak dari Aceh sajak abaik ka-8.[4]

Para geografer muslim abaik ka-9 jo 10, sarupo Ibnu Khurdadbih jo Al Biruni, menulih-an baso Sumatera (nan mareka sabuik Zabaj) adolah bagian rute padagangan mareka manuju Cino.[5] Pangelana Venesia Marco Polo (1292)[6][7] nan singgah di Sumatera manulih baso panduduak padalaman pado umumnyo masih alun baagamo Islam, sadangkan pangelana Maroko Ibnu Batutah (1345)[7] manamuan baso Mazhab Syafi'i alah diamalkan dek masyarakaik Pasai. Pangelana Portugis Tomé Pires (1512-1515) sacaro khusuih manyatoan baso hanyo surang dari "tigo rajo Minangkabau" nan katiko itu alah mamaluak Islam.[8]

Salah surang ulama takamuko partamo Minangkabau iolah Syekh Burhanuddin (1646-1692), nan adolah palopor panyebaran Islam di daerah padalaman Karajaan Pagaruyuang.[9][10] Syekh Burhanuddin nan manatap di nagari Ulakan, Pariaman adolah murik dari ulama basa asa Aceh, Syekh Abdurrauf Singkil.[10] Sabaliaknyo ado pulo ulama Minangkabau nan banamo Syekh Halilullah (bahaso Aceh: Teungku di Ujong) nan sato mambantu Kasultanan Aceh dalam manyebaan Islam di Pulau Simeulue.[11][12]

Syiar Islam[suntiang | suntiang sumber]

Filipina[suntiang | suntiang sumber]

Tokoh Minangkabau alah tacatat dalam Tarsilah Sulu parnah sampai ka Sulu di Filipina Selatan, di antaronyo Raja Bagindo (Rajah Baguinda) nan sampai di Sulu[13] kiro-kiro tahun 1397[14] sasudah nan sabalumnyo singgah di Zamboanga jo Basilan.[15] Salain Filipina Selatan (Mindanao), Rajo Bagindo nan dipakiroan hiduik pado akhia abaik ka-14 itu disabuikkan pulo turuik manyebarkan Islam ka Kalimantan bagian utara, yakni Brunei, Serawak, jo Sabah. Inyo msarpoan pulo pandiri Kasultanan Sulu.[16]

Antropolog Mochtar Naim manyatokan bahsonyo saurang tokoh lain banamo Rajo Sulaeman, nan dipakirokan katurunan Minangkabau, alah manyiarkan Islam sampai ka Manila (1570) sabalum kadatangan kolonialis Spanyol di situ.[17]

Sulawesi, Kalimantan, jo Nusa Tenggara[suntiang | suntiang sumber]

Masarakaik Sulawesi parnah lo manarimo para panyiar Islam Minangkabau ka tanah urang tu. Limo urang datuak dari Minangkabau, Datuak Ri Bandang, Datuak Ri Tiro, Datuak Patimang, Datuak Karama sarato Datuak Mangaji alah manyiarkan agamo nan mereka anuik pado akhia abaik ka 16 atau awal abaik ka-17.[18] Dalam Lontara Gowa, Lontara Tallo, jo Lontara Sukkuna Wajo, Datuak Ri Bandang, Datuak Ri Tiro, jo Datuak Patimang disabuikkan barasal dari Koto Tangah, Payakumbuah.[18]

Agamo Islam di Karajaan Kutai disebarkan pulo dek Datuak Ri Bandang basamo-samo jo Tuan Tunggang Parangan pado maso pamarintahan Rajo Aji Mahkota, nan mamarintah antaro tahun 1525 hinggo 1589. Samantaro Datuak Ri Bandang baliak ka Sulawesi, Tuan Tunggang Parangan manatap di situ sarato baperan gadang dalam manyebarkan Islam sahingga rakyat Kutai, Kalimantan Timur akhianyo banyak nan mamaluak agamo Islam.[19][20]

Datuak Ri Bandang jo Datuak Ri Tiro disabuikkan pulo sabagai duo urang tokoh nan mambawo agamo Islam ka Bima, Nusa Tenggara Barat.[21] Masarakaik Bima manyalanggarokan sabuah upacara banamo Hanta Ua Pua untuak mamparingati Maulik Nabi sarato masuaknyo Islam ka Bima dek para panyeba agamo tu.[21]

Jawa[suntiang | suntiang sumber]

Indak tatutuik kamungkinan pulo bahsonyo di tanah Jawa ado ulama katurunan Minangkabau. Masarakaik di kota Lasem, Jawa Tengah, mangenal saurang tokoh banamo Sultan Mahmud atau disabuik pulo Sul­tan Minangkabaui. Manuruik carito rakyaik, Sultan Mahmud tadampar di Lasem, kamudian manjadi murik Sunan Bonang (1565-1525). Manuruik cucu KH Ma’shum, Mu­hammad Zaim bin Ahmad, kakeknyo marupokan ka­turunan dari tokoh Sultan Mahmud tu.[22]

Garakan Paderi jo intervensi Balando[suntiang | suntiang sumber]

Tigo urang ulama nan baliak dari ibadah haji mereka pado tahun 1803, yaitu Haji Miskin, Haji Piobang, jo Haji Sumanik, manjadi nan mangusulkan garakan puritanisme agamo Islam di Sumatra Barat.[23] Mereka manyarang adaik jo kabiasaan lamo nan mereka anggap indak sasuai, sarato mandasak masarakaik untuak malakukan kawajiban formal agamo Islam.[23] Tajadilah parang saudaro antaro Kaum Paderi (kalompok pandukuang) jo Kaum Adaik (kalompok panantang) garakan tu.[23]

Tuanku Imam Bonjol; ulama Minangkabau abad ke-19

Tuanku Imam Bonjol (1772–1864) adolah ulama dari Bonjol, Pasaman, nan kamudian manjadi salah surang pamimpin dalam Perang Paderi.[24] Inyo manjadi pamimpin sasudah maningganyo Haji Miskin jo Tuanku Nan Renceh nan mamimpin Kaum Paderi sabalumnyo.[24] Tuanku Imam Bonjol kamudian mandapek gala Pahlawan Nasional Indonesia dek pajuangannyo dalam malawan kolonialisme.[25] Salain Tuanku Imam Bonjol, dalam pagerakan iko bagabuang pulo Tuanku Tambusai jo Tuanku Rao nan kamudian manyebarkan agamo Islam di Tapanuli, Sumatera Utara.

Pado tahun 1821, Kaum Adaik mamintak dukungan Balando untuak mangatasi Kaum Paderi.[26] Namun Balanda malah mamanfaatkannyo untuak mampalueh daerah kakuasaannyo surang sahinggo pado tahun 1833, Kaum Adaik bagabuang basamo jo Kaum Paderi malawan Balando.[26] Maskipun pado akhianyo paparangan iko dimanangkan dek Balando, sajarawan Merle Ricklefs bapandapek bahsonyo Parang Paderi maninggakan kasan nan mandalam di tangah-tangah masarakaik Minangkabau.[27] Masarakaik manjadi bakomitmen kapado ajaran Islam nan ortodoks, sarato paranan Islam sabagai bagian dalam adaik jo kabiasaan masarakaik manjadi kuat bana.[27]

Pado abaik ka-19, di Malaya banyak pulo ulamo-ulamo Minangkabau nan manjabaik sabagai kadi jo imam. Di antaronyo iolah Muhammad Saleh Al-Minangkabawi nan diangkek sabagai hakim di Kasultanan Perak sarato saudaranyao Utsman bin Abdullah nan manjadi kadi partamo Kuala Lumpur. Sasudah Muhammad Saleh Al-Minangkabawi, mufti Perak salanjuiknyo jo tibo dari kalangan ulamo Minangkabau, yakni Muhammad Zain Simabur. Salain sabagai mufti, ulama Minangkabau lainnyo Ismail al-Khalidi al-Minangkabawi, manjadi panyebar ajaran Tarekat Naqsyabandiyah di Kesultanan Johor.

Gaerakan pembaruan Islam[suntiang | suntiang sumber]

Para ulama Minangkabau sajak tahun 1900-an cindaruang labiah bafokus pado pandidikan jo aktivitas intelektual daripado palawanan fisik. Garakan modernisme Islam di Timur Tengah, nan antaro lain digerakkan dek Syekh Muhammad Abduh jo Syekh Rasyid Ridha, barimbas pulo pado alim ulama Minangkabau pado maso itu. Pado awal abaik ka-20, mereka nan mandukuang corak reformis disabuik sabagai "Kaum Mudo", sadangkan para ulama pandukuang tradisi disabuik "Kaum Tuo".[23][28]

Syekh Ahmad Khatib Al-Minangkabawi (1860–1916) adolah saurang ulama kalahiran Koto Gadang, Agam, nan manjadi imam gadang non-Arab partamo di Masjidil Haram, Mekkah.[29] Inyo marupokan guru dek ulama-ulama gadang Nusantara pado zamannyo, sarato sangaik kritis kapado adaik-istiadaik jo tarikat nan dianggapnyo batantangan jo ajaran agamo.[29] Sapupunyo, Syekh Tahir Jalaluddin (1869–1956), banyak pulo manganjuakan gagasan pambaharuan jo manabikkan majalah reformisme Islam Al-Imam (1906) di Singapura nan isinyo sajalan jo majalah Al-Manar tabitan Rasyid Ridha di Mesir.[23] Sasudah Ahmad Khatib, ulama Minangkabau lainnyo nan bakiprah di Masjidil Haram iolah Djanan Thaib. Inyo ditunjuak sabagai panghulu (ma'dzun syar'i) dek urang-uang Nusantara di Mekkah.

Syekh Muhammad Jamil Jambek (1860–1947) adolah ciek dari banyak palopor ulama reformis di Minangkabau.[28] Inyo banyak manganjuakan pambaharuan jo psmurnian Islam mslalui ceramah atau dakwah sacaro lisan, sarato manulih buku-buku nan manantang praktik tarikat nan balabiahan.[28] Haji Abdul Karim Amrullah (atau dipanggia Haji Rasul atau Inyiak Dotor, 1879–1945) barasa dari Sungai Batang, Maninjau adolah tokoh lainnyo nan mandirikan saakolah Islam modern Sumatra Thawalib (1919), sarato basamo jo Haji Abdullah Ahmad (1878–1933) marupokan urang Indonesia paliang partamo nan mandapekkan gala doktor kahormatan dari Universitas Al-Azhar, Mesir.[30] Salain itu, Haji Abdullah Ahmad manarbikkan majalah Al-Munir (1911) di Padang, nan mangusuang ide kasesuaian Islam jo sains sarato rasionalitas modern.[23][28] Ulama lainnyo Syekh Ibrahim Musa (Inyiak Parabek, 1882–1963), barasa dari Parabek, Bukittinggi, turuik mandirikan Sumatra Thawalib; di mano Syekh Ibrahim Musa mangalola sakolah cabang di Parabek, Bukittinggi, sadangkan Haji Rasul mangalola cabang di Padangpanjang.[28]

Caliak pulo[suntiang | suntiang sumber]

Rujuakan[suntiang | suntiang sumber]

  1. Djokosurjo (2001). Agama dan Perubahan Sosial: Studi antara Islam, Masyarakat dan Struktur Sosial-Politik di Indonesia. LKPSM, Yogyakarta. pp. 148. ISBN 9798867092, 9789798867095. http://books.google.co.id/books?ei=InXNUcC5G5DRrQe6j4CoBA&hl=id&id=UMDXAAAAMAAJ&dq=Agama+dan+Perubahan+Sosial%3A+Studi+antara+Islam%2C+Masyarakat+dan+Struktur+Sosial-Politik+di+Indonesia&q=Minangkabau+timur++148#search_anchor. 
  2. Tjandrasasmita, Uka (2009). Arkeologi Islam Nusantara. Kepustakaan Populer Gramedia. pp. 72-73. http://books.google.co.id/books?id=Muoj7z9IOI8C&pg=PA73&dq=Ta-Shih+Sumatera&hl=en&sa=X&ei=CvnKUZyeAYXSkwW-8YGYCA&ved=0CDUQuwUwAA#v=onepage&q=Ta-Shih%20Sumatera&f=false. Diakses pado 28 Juni 2024. 
  3. Zakariya, Hafiz (2006). Islamic Reform in Colonial Malaya: Shaykh Tahir Jalaluddin and Sayyid Shaykh Al-Hadi. ProQuest. pp. 118. 054286357X, 9780542863578. http://books.google.co.id/books?id=MUCqtpESbu0C&pg=PA118&dq=Hamka+Islam+dari+Siak&hl=id&sa=X&ei=XY7NUd6hA4TkrAewzYG4DQ&ved=0CDUQuwUwAQ#v=onepage&q=Hamka%20Islam%20dari%20Siak&f=false. Diakses pado 28 Juni 2024. 
  4. A.A. Navis (1984). Alam Terkembang Jadi Guru: Adat dan Kebudayaan Minangkabau, PT Grafiti Pers, Jakarta. Hlm. 24-26.
  5. Tagliacozzo, Eric (2009). Southeast Asia and the Middle East: Islam, Movement, and the Longue Durée. NUS Press. pp. 29-30. 9971694247, 9789971694241. http://books.google.co.id/books?id=S3nlvRJyjUEC&pg=PA29&dq=Zabaj+Al+Biruni&hl=en&sa=X&ei=pfrKUbOfKsiJlAXmz4GQBw&ved=0CC8QuwUwAA#v=onepage&q=Zabaj%20Al%20Biruni&f=false. Diakses pado 28 Juni 2024. 
  6. Freeman-Grenville, G.S.P. (2006). Islam: An Illustrated History. Continuum. pp. 235. ISBN 1441165339, 9781441165336. http://books.google.co.id/books?id=__Q1gOeoJZcC&pg=PA235&dq=Marco+Polo+1292+Sumatra&hl=id&sa=X&ei=AH7NUf-9H8PirAew14DgCA&ved=0CDIQuwUwAA#v=onepage&q=Marco%20Polo%201292%20Sumatra&f=false. Diakses pado 28 Juni 2024. 
  7. a b Lapidus, Ira M. (2002). A History of Islamic Societies. Cambridge University Press. pp. 384. ISBN 0521779332, 9780521779333. http://books.google.co.id/books?id=I3mVUEzm8xMC&pg=PA384&dq=Islam+Siak&hl=en&sa=X&ei=rAXLUdzQH8r-lAWlgIGoDw&ved=0CGoQuwUwCQ#v=onepage&q=Islam%20Siak&f=false. Diakses pado 28 Juni 2024. 
  8. Graves, Elizabeth E. (2007). Asal-Usul Elite Minangkabau Modern: Respons Terhadap Kolonial Belanda Abad XIX/XX. Yayasan Obor Indonesia. pp. 46. ISBN 9794616613, 9789794616611. http://books.google.co.id/books?id=OuthL0q-9P0C&pg=PA46&dq=Tome+Pires+tiga+raja+minangkabau&hl=en&sa=X&ei=4SfRUbD1A8iPrgfX4ICoAQ&ved=0CDIQuwUwAA#v=onepage&q=Tome%20Pires%20tiga%20raja%20minangkabau&f=false. Diakses pado 26 Juni 2024. 
  9. Tuanku Mudo, Duski Samad (17 Juli 2012). "Perjalanan Syekh Burhanuddin Ulakan". Sumbar Online. Diakses tanggal 1 Juni 2013. 
  10. a b Boestami, dkk. (1981). Aspek Arkeologi Islam Tentang Makam dan Surau Syekh Burhanuddin Ulakan, Proyek Pemugaran dan Pemeliharaan Peninggalan Sejarah dan Purbakala Sumatera Barat, Padang. Hlm. 20.
  11. "Makam Tengku di Ujung". Diarsipkan dari versi asli tanggal 2013-09-27. Diakses tanggal 2013-06-29. 
  12. Sanny, Teungku Abdullah (2007). "The Smong Wafe from Simeulue: Awakening and Changing. Post Tsunami Strategic Development of Regency of Simeuleu". in The Value of Indigenous Knowledge for Disaster Risk Reduction: A Unique Assessment Tool for Reducing Community Vulnerability to Natural Disasters. Simeuleu, Indonesia: Local Goverment of Simeuleu Regency. 
  13. Shiv Shanker Tiwary & P.S. Choudhary, Encyclopaedia Of Southeast Asia and Its Tribes, 2009
  14. Majul, Cesar Adib, (1981/1987), Islam in the Philippines. Manila: University of the Philippines (ed. ke-4), 1981. Terjemahan Indonesia: Moro, Pejuang Muslim Filipina Selatan, Jakarta: Al-Hilal, 1987.
  15. The Coming of Islam to Sulu Archived 2013-12-23 di Wayback Machine., The Official Website of the Ranao Council, Inc. © 2006. Diakses 14 Juni 2013.
  16. "Kerinduan Orang-Orang Moro". Tempo. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2011-05-15. Diakses tanggal 23 Juni 1990. 
  17. Naim, Mochtar (1971). Merantau: Causes and Effects of Minangkabau Voluntary Migration (Occasional Paper No. 5). Institute of Southeast Asian Studies. pp. 19. http://books.google.co.id/books?id=Nk_YHFT4q30C&printsec=frontcover&dq=Merantau:+Causes+and+Effects+of+Minangkabau+Voluntary+Migration,+1971.&hl=id&sa=X&ei=YoTNUe_OJ4_RrQf3hYDQCw&ved=0CDEQuwUwAA#v=onepage&q=25&f=false. 
  18. a b Ahmad M. Sewang, Islamisasi Kerajaan Gowa: abad XVI sampai abad XVII
  19. Ada Tiga Makam Keramat di Desa Kutai Lama Archived 2015-09-24 di Wayback Machine., Samarinda Pos Online, edisi Sabtu, 20 November 2010.
  20. Marwati Djoened Poesponegoro, Nugroho Notosusanto, Sejarah nasional Indonesia, Volume 3 Archived 2015-01-19 di Wayback Machine., hlm 167, 294.
  21. a b http://www.wisatanews.com Tradisi Hanta Ua Pua, Bentuk Penghormatan Atas Rasulullah dan Ulama Archived 2013-10-14 di Wayback Machine.
  22. Walisongo Ada yang Keturunan Minangkabau? Padang Ekspres, 25 Juli 2012. Diakses 3 Juni 2013.
  23. a b c d e f Assyaukanie, Luthfi (2009). Islam and the Secular State in Indonesia (ISEAS series on Islam). Institute of Southeast Asian Studies. p. 35-38. ISBN 981-230-889-X, 9789812308894. http://books.google.co.id/books?id=H8ZEwdcxQX0C&pg=PA35&dq=Harimau+nan+Salapan+Dobbin&hl=en&sa=X&ei=5zTJUfC1JsSHrAe-54GQDw&ved=0CDoQuwUwAQ#v=onepage&q=Harimau%20nan%20Salapan%20Dobbin&f=false. Diakses pado 25 Juni 2024. 
  24. a b Hadler, Jeffrey (2008). Muslims and Matriarchs: Cultural Resilience in Indonesia Through Jihad and Colonialism. Cornell University Press. p. 26. http://books.google.co.id/books?id=9s9bgIXJKk4C&pg=PA26&dq=Harimau+nan+Salapan&hl=en&sa=X&ei=WzLJUc_2D4vArAenl4C4DA&redir_esc=y#v=onepage&q=Harimau%20nan%20Salapan&f=false. Diakses pado 25 Juni 2024. 
  25. Radjab, M., (1964). Perang Paderi di Sumatra Barat, 1803-1838. Balai Pustaka. 
  26. a b Sudarmanto, J.B. (2007). Jejak-Jejak Pahlawan: Perekat Kesatuan Bangsa Indonesia. Grasindo. p. 207-208. http://books.google.co.id/books?id=a53K2ngY_Y8C&pg=PA207&dq=kaum+adat+belanda&hl=en&sa=X&ei=eo3JUczPO4norQel74CgCg&ved=0CEAQuwUwAg#v=onepage&q=kaum%20adat%20belanda&f=false. Diakses pado 25 Juni 2024. 
  27. a b Wawancara Merle C. Ricklefs dengan Rasjidi, 7 September 1977. Dalam Assyaukanie, Luthfi (2009). Islam and the Secular State in Indonesia (ISEAS series on Islam). Institute of Southeast Asian Studies. p. 92. http://books.google.co.id/books?id=H8ZEwdcxQX0C&pg=PA35&dq=Harimau+nan+Salapan+Dobbin&hl=en&sa=X&ei=5zTJUfC1JsSHrAe-54GQDw&ved=0CDoQuwUwAQ#v=onepage&q=Harimau%20nan%20Salapan%20Dobbin&f=false. Diakses pado 25 Juni 2024. 
  28. a b c d e Effendi, Djohan (2010). Pembaruan Tanpa Membongkar Tradisi. Penerbit Buku Kompas. pp. 48-61, 87-91. ISBN 978-979-709-473-7. http://books.google.co.id/books?id=282x7dJCzXUC&pg=PA61&dq=Syekh+Ibrahim+Musa&hl=id&sa=X&ei=sSGqUYyhCcmhkwWEi4GQAw&ved=0CDgQ6AEwAw#v=onepage&q=Syekh%20Ibrahim%20Musa&f=false. 
  29. a b Oktavika, Devi Anggraini (16 January 2012). "Syekh Ahmad Khatib Al-Minangkabawi, Dari Minang ke Masjidil Haram (1)". Republika Online. Diakses tanggal 10 April 2013. 
  30. Shobahussurur (2008). Mengenang 100 tahun Haji Abdul Malik Karim Amrullah Hamka. Jakarta: Yayasan Pesantren Islam Al-Azhar. ISBN 979-17785-0-7. 

Pautan lua[suntiang | suntiang sumber]