Tuanku

Wikipedia Minangkabau - Lubuak aka tapian ilimu

Tuanku adolah gala untuak pamimpin Datuak nan bageser manjadi gala untuak pamimpin agamo atau saurang ulama tanamo di Minangkabau nan dianggap alah manguasai ilimu agamo Islam sojak parang paderi. Lazimnyo, gala iko diikuti namo daerah atau surau tampek ulama tersebut mangaja, takah Tuanku Imam Bonjol, Tuanku Pasaman, Tuanku Lintau, Tuanku Rao, jo Tuanku Tambusai. Gala tuanku mangalami maso jayonyo di Minangkabau pado abaik ka-18 jo 19. Sangkek itu, bapuluah-puluah surau dipimpin dek tuanku dalam babagai bidang ilimu pangatahuan agamo.

Tuanku dapek pulo marujuak pado gala nan diagih ka rajo (sultan) jo katurunannyo dari pihak laki-laki. Karajaan Negeri Sembilan sabagai kalanjutan Karajaan Malayu, sangkek iko masih manggunoan gala tuanku untuak gala rajo mereka, takah Tuanku Ja'afar.

Asa usua[suntiang | suntiang sumber]

Kato tuan barasa dari Bahaso Sansekerta, tuhan, kamungkinan dek pangaruah Islam, akhianyo palafalanyo disingkek manjadi tuan. Sabutan gala iko dikenal di Nusantara, babarapo rajo Melayu manyandang gala iko sabagai panggilannyo. Adityawarman disabuik sabagai Surawasawan (Tuan Suruaso) takah nan terdapat pado Prasasti Batusangkar, jo disabuik pulo Tuhan Janaka bagala Mantrolot Warmadewa sabagaimano terdapat dalam Pararaton jo Kidung Panji Wijayakrama.

Di daerah Kamang, tuanku dapek bamukasuik gabungan duo kato tuan-aku, nan barati panggilan ka kakak laki-laki nan dihormati, samo jo panggilan uwan di Padang Panjang atau uwo di Maninjau. Ka mamak nan mamangku jabatan pangulu ado nan mamanggianyo mak tuan jo adokalonyo barubah manjadi angku.

Panyabutan gala tuanku untuak pamimpin agamo awalnyo bakambang di jamaah tarekat pado abaik ka-17. Panggunoannyo malueh pado maso Parang Padri.

Panyabuikan[suntiang | suntiang sumber]

Tuanku marupoan panggilan panghormatan ka Datuak di Minangkabau dek manyabuik namo urang nan dihormati adolah pantangan (caliak Kaisar Uda). Budayawan A. A. Navis manulih, pado umumnyo satiok nagari hanyo didapati saurang ulama, sahinggo panggilan untuak mereka dipakailah gala jo namo nagarinyo, takah Tuanku Lintau, Tuanku Rao, jo Tuanku Tambusai.[1] Akan tetapi, kalau terdapat labiah dari saurang ulama, gala tuanku ditambah jo karakteristik personal takah Tuanku Nan Tuo, Tuanku Nan Renceh, jo Tuanku Nan Gapuak.[2][3]

Hirarki gala[suntiang | suntiang sumber]

Dalam hirarkri tradisonal di Minangkabau, gala tuanku bararti Datuak. Ado pulo gala "peto" jo "labai", yakni gala untuak sasurang nan alah manguasai fikih, tarekat, jo ilimu hakikaik bukan bararti Tuannyo urang Minangkabau. Saurang labai atau peto hanyo diagiah hak mamimpin jamaahnyo, jo alun berhak mamimpin surau surang.[4]

Tardapek gala lainnyo di bawah tuanku. Saurang murik nan alah batahun-tahun baraja pado saurang tuanku jo dipicayo untuak maagih bimbingan ka murik-murik lainnyo digala malin. Saurang malin alah mamiliki pangatahuan agamo nan labiah lueh dari murik-murik lainnyo. Murik nan mamiliki panguasoan dalam ilimu fikih diagiah gala pakih. Adapun murik nan alah manghafal Alquran diagih gala kari.[5][4]

Tingkatan di ateh gala tuanku adolah syekh, gala paliang tinggi saurang ulamo di Minangkabau, yakni guru besar para ulama. Gala syekh diagiah dek guru ka muriknyo sacaro barantiang sabagai pangakuan inyo alah mampunyai ilimu agamo paripurna, takah halnyo Pono diagiah gala Syekh Burhanuddin Ulakan dek gurunyo, Abdurrauf as-Singkili.

Tuanku Laras[suntiang | suntiang sumber]

Caliak pulo: Lareh

Sasudah kamanangan Balando dalam Parang Padri, Balando bausaho mamanfaatan tatanan tradisional masyarakaik Minangkabau dengan caro maubah karakter dan bantuak limbago-limbago tradisional sasuai jo kabutuhan Balando. Hal iko dilakuan untuak mambantu mereka mamarentah di Sumatera Barat. Karapatan Adat Nagari dijadian sabagai limbago pamarentahan paliang randah; pangulu-pangulu di satiok nagarinan dulunyo mamimpin nagari sacaro basamo-samo, kini diharusan mamiliah salah surang dari mereka untuak manjadi kapala nagari (nagari hoofd). Dengan maangkek sasaurang sabagai kapala nagari, Balando mamperkenalan bantuak pamarentahan nan jauah labiah otoriter ka dalam pamarentahan nagari di Minangkabau.

Salain itu, panguaso kolonial Belanda maubah pola federasi nagari-nagari (lareh), nan tadinyo marupoan aliansi lungga babarapo nagari nan badasaran pado prinsip saliang mauntuangan, manjadi limbago pamarentahan satingkek kacamatan nan dipimpin saurang kapalo lareh (laras hoofd) nan dipiliah dari kapalo-kapalo nagari nan ado di kalarasan. Dengan baitu, tabantuaklah sabuah sistem pamarentahan nan hierakhis, nan sasuai jo kanyataan, bahasonyo kakuasaan nan sasungguahnyo kini talatak di tingkek paliang tinggi pamarentahan Sumatera Barat, yakni residen, indak lai di tingkek nagari.[6]

Dalam konteks iko, panggilan tuanku dipagunoan untuak kapalo lareh dalam sistem birokrasi pamarentahan Balando.[7]

Caliak pulo[suntiang | suntiang sumber]

Catatan kaki[suntiang | suntiang sumber]

Rujuakan[suntiang | suntiang sumber]

Daftar pustaka[suntiang | suntiang sumber]