Bahaso Sunda Kuno

Wikipedia Minangkabau - Lubuak aka tapian ilimu
Bahaso Sunda Kuno
Basa Sunda Buhun
ᮘᮞ ᮞᮥᮔ᮪ᮓ ᮘᮥᮠᮥᮔ᮪
kato "Sunda" dalam aksaro Sunda Kuno
Ditutuakan diJawa Barat
PunahBakambang manjadi Bahaso Sunda manjalang abaik ka-18.
Rumpun bahaso
Sistim panulihanAksaro Buda
Aksaro Sunda Kuno
Kode-kode bahaso
ISO 639-2
ISO 639-3osn

Bahaso Sunda Kuno adolah bahaso Sunda dialek temporal (arkais) nan panah digunokan di wilayah Jawa bagian barat. Bukti-buktinyo tacataik pado batu basurek dari sakitar abaik ka-14 jo naskah-naskah lontar kuno dari abaik ka-15 sampai ka-17 M. Bahaso iko alah indak digunokan di maso kini, tatapi masih tapauik arek jo bahaso Sunda moderen.[1]

Bukti tatulih[suntiang | suntiang sumber]

Panggunoan bahaso Sunda kuno antaro lain tacataik dalam prasasti babahan batu alam sarupo Batu Basurek Kawali di Ciamis, jo Batu Basurek Batutulis di Bogor, juo dalam batu basurek babahan pelat timbago sarupo Batu Basurek Kabantenan dari daerah Bekasi.[2][3] Paninggalan lain nan mandokumentasikan panggunoan bahaso Sunda Kuno yaitu pado naskah-naskah lontar jo gebang dari wilayah Bandung, Garut, jo Bogor. Naskah-naskah itu kini tasimpan di babarapo lembaga, antaro lain Kabuyutan Ciburuy di Bayongbong Garut, Museum Sri Baduga di Bandung, Perpustakaan Nasional RI di Jakarta, jo Perpustakaan Bodleian di London.[4][5][6][7]

Karakteristik[suntiang | suntiang sumber]

Leksikon[suntiang | suntiang sumber]

Kosakato nan digunokan dalam bahaso Sunda kuno masih banyak dikataui dalam bahaso Sunda moderen, baiak nan mamiliki arati samo maupun maalami parubahan atau pageseran makno. Panggunoan bahaso Sansakerta nan disasuaikan jo palafalan atau panulisan Sunda kuno bacampua cukuik katara. Hal iko karano nuanso panggunoan bahaso Sunda kuno dalam teks-teks kaagamoan Hindu maupun Buddha. Pado babarapo bagian acok ditamukan kosakata nan samo, bahkan bapadu jo untaian kalimat dalam bahaso Jawa Kuna.[8] Dalam bagian lain ditamukan juo panggunoan kosakato Malayu kuno[9][10] jo bahaso Arab.[11] Babarapo panaliti teks Sunda kuno alah mandaftarkan leksikon Sunda kuno manjadi kamus dwibahasa (Sunda Kuno-Indonesia).[12]

Morfologi[suntiang | suntiang sumber]

Morfologi pambantukan kato pado umumnyo bisa dikataii dalam bahaso Sunda moderen jo babarapo pangacualian, misalnyo panggunoan imbuhan awal a- dalam kato awurung. Imbuahan akhir -keun mamiliki fungsi gramatikal nan mirip jo -aken dalam bahaso Jawa Kuno. Samantaro panggunoan bantuak imbuahan sisipan (infiks) -in- jo -um- dalam kato ginawe (kato dasar gawe; ‘dikerjoan’) jo gumanti (kato dasar ganti: ‘mangganti’) samo bak cando dalam Jawa Kuno, di sampiang panggunoan sisipan -ar- nan aratinyo jamak, misalnyo dalam kato karolot (kato dasar kolot; ‘nan tuo-tuo’).[13]

Sintaksis[suntiang | suntiang sumber]

Dalam tingkatan sintaksis, sacaro umuam bantuak kalimat dalam bahaso Sunda kuno masih mamiliki kamiripan jo bahaso Sunda moderen.[14][15] Salah satu fitur dari bahaso Sunda kuno nan dapek dibedakan dari struktur bahaso Sunda moderen yaitu adonyo panggunoan pola predikat-subjek pado struktur kalimaik bahaso Sunda kuno jo predikat barupo kato kerjo (verba) jo subjek barupo kato bando (nomina) nan cukuik konsisten.[15] Fitur lain nan manjadi ciri khas yaitu panggunoan partikel ma nan bisa bafungsi sabagai panguek frasa atau klausa sabalunnyo. Dalam konstruksi kalimaik, partikel ma bafungsi sabagai panando nan mamisahkan klausa, jo bafungsi untuak maagiah informasi baru.[16]

Contoh panggunoan[suntiang | suntiang sumber]

Prasasti Kawali I di kawasan kabuyutan Astana Gede, Kawali

Prasasti[suntiang | suntiang sumber]

Barikuik iko adolah contoh panggunoan bahaso Sunda kuno nan tacataik dalam Prasasti Kawali. Alihaksara diplomatis dikarajokan dek arkeolog Hasan Jafar & Titi Surti Nastiti [3]

"nihan tapak walar nu sang hyang mulia tapa(k) inya parĕbu raja wastu mangadĕg di kuta kawali nu mahayu na kadatuan surawisesa nu marigi sakuliling dayĕh nu najur sakala desa aya ma nu pa(n)deuri pakĕna gawe rahayu pakĕn hĕbĕl jaya dina buana"

Tarjamahan:

''Ikolah jajak (tapak) (di) Kawali (dari) tapak inyo Nan Mulia Prabu Rajo Wastu (nan) mandirikan patahanan (batahta di) Kawali, nan alah mamparancak kadatuan Surawisesa, nan mambuek parik patahanan di sakaliliang wilayah karajaan, nan mamakmurkan sadoalah pamukiman. Kapado nan ka tibo, handaknyo manarapkan kasalamatan sabagai landasan kamanangan iduik di dunia.''

Naskah Kuno[suntiang | suntiang sumber]

Bahaso Sunda kuno nan digunokan pado naskah-naskah lontar jo gebang dapek dibedakan manuruik bantuak teksnyo, yaitu puisi jo prosa.[8][14][15]

Puisi[suntiang | suntiang sumber]

Naskah lontar Kawih Pangeuyeukan koleksi Perpusnas RI barisi teks dangan bahaso Sunda Kuno.

Babarapo naskah Sunda kuno nan mamuek teks dangan bantuak puisi antaro lain Sewaka Darma,[17] Carita Purnawijaya,[18] Bujangga Manik, Sri Ajnyana,[8] Kawih Pangeuyeukan[19] jo Sanghyang Swawarcinta.[20] Bahaso Sunda kuno nan ditulihkan dalam bantuak teks puisi umumnyo manggunokan pola salapan suku kato, walaupun dalam babarapo naskah kaidah iko indak baitu ketat.[8][21]

Teks Pendakian Sri Ajnyana:

"Sakit geui ngareungeuheun
cicing hanteu dék matingtim, usma ku raga sarira. Béngkéng upapen rasana, dosa a(ng)geus kanyahoan, ngeureuy teuing gawé hala, hanteu burung katalayahan, Ja kini teuing rasana, Kasasar jadi manusa. Saurna Sri Ajnyana: ‘Adiing, ambet ka dini. Mulah ceurik nangtung dinya. Dini di lahunan aing. Tuluy dirawu dipangku"

Prosa[suntiang | suntiang sumber]

Naskah gebang dangan bahaso Sunda Kuno Sanghyang Raga Dewata koleksi Museum Sribaduga, Bandung.

Teks nan mamuek bahaso Sunda dalam bantuak prosa antaro lain Sanghyang Siksa Kandang Karesian, Amanat Galunggung,[17] Sanghyang Sasana Maha Guru, dan Sanghyang Raga Dewata. Barikuik iko contoh kalimaik nan dipakai dalam Amanat Galunggung.[17]

"Awignam astu. Nihan tembey sakakala Rahyang Ba/n/nga, masa sya nyusuk na Pakwan makangaran Rahyangta Wuwus, maka manak Maharaja Dewata, Maharaja Dewata maka manak Baduga Sanghyang, Baduga Sanghyang maka manak Prebu Sanghyang, Prebu Sanghyang maka manak Sa(ng) Lumahing rana, Sang Lumahing Rana maka manak Sa(ng) Lumahing Winduraja, Sa(ng) Lumahing Winduraja maka manak Sa(ng) Lumahing Tasikpa(n)jang, Sang Lumahing Tasik pa(n)jang (maka manak) Sa(ng) Lumahing Hujung Kembang, Sa(ng) Lumahing Hujung Kembang maka manak Rakeyan Darmasiksa."


Rujuakan[suntiang | suntiang sumber]

  1. Iskandarwassid (1992) (dalam bahaso su). Kamus istilah sastra: pangdeudeul pengajaran sastra Sunda. Geger Sunten. https://books.google.co.id/books?id=2stkAAAAMAAJ&q=kamus+istilah+sastra+sunda&dq=kamus+istilah+sastra+sunda&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiQvITWtYfqAhUHYysKHZwyAHQQ6AEIKzAA. 
  2. Djafar, Hasan (1991). Prasasti-prasasti dari masa kerajaan-kerajaan Sunda / oleh Hasan Djafar. [s.n.]. https://onesearch.id/Record/IOS1.INLIS000000000098583. 
  3. a b Hasan Jafar, Titi Surti Nastiti (2016). "Prasasti-prasasti dari Masa Hindu Buddha (Abad ke-12-16 Masehi di Kabupaten Ciamis, Jawa Barat". PURBAWIDYA. Vol. 5 (No. 2): 101–116. 
  4. (dalam bahaso id) Katalog induk naskah-naskah nusantara: Perpustakaan Nasional Republik Indonesia. Djambatan. 3 Maret 1990. ISBN 978-979-428-151-2. https://books.google.co.id/books?id=Cvp6AAAACAAJ&dq=katalog+indu+naskah+nusantara+perpustakaan+nasional&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwimlqjNuIfqAhXJfH0KHTiKATYQ6AEIKjAA. 
  5. Ekajati, Edi Suhardi (1999) (dalam bahaso id). Jawa Barat, koleksi lima lembaga. Yayasan Obor Indonesia. ISBN 978-979-461-331-3. https://books.google.co.id/books?id=RheSrkiK2zYC&pg=PA2&dq=katalog+indu+naskah+nusantara+koleksi+lima+lembaga&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjV9JTcuIfqAhXOTX0KHaH2DWoQ6AEIKjAA#v=onepage&q=katalog%20indu%20naskah%20nusantara%20koleksi%20lima%20lembaga&f=false. 
  6. Chambert-Loir, Henri; Fathurahman, Oman (1999) (dalam bahaso id). Khazanah naskah: panduan koleksi naskah-naskah Indonesia sedunia. Yayasan Obor Indonesia. https://books.google.co.id/books?id=5A4_OlCkEZgC&printsec=frontcover&dq=khazanah+naskah+nusantara&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj_lvjnuIfqAhWUbX0KHXjWAt0Q6AEIKDAA#v=onepage&q=khazanah%20naskah%20nusantara&f=false. 
  7. Ekajati, Edi Suhardi (2000) (dalam bahaso id). Direktori naskah Nusantara. Yayasan Obor Indonesia. ISBN 978-979-461-334-4. https://books.google.co.id/books?id=xZy49RnZcpEC&pg=PA1&dq=khazanah+naskah+nusantara&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj_lvjnuIfqAhWUbX0KHXjWAt0Q6AEIMzAB#v=onepage&q=khazanah%20naskah%20nusantara&f=false. 
  8. a b c d (dalam bahaso id) Tiga pesona Sunda Kuna. PT Dunai Pustaka Jaya. 3 Maret 2009. ISBN 978-979-419-356-3. https://books.google.co.id/books?id=JcQZMwEACAAJ&dq=tiga+pesona+sunda+kuna&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjPwI-Jt4fqAhXTbn0KHf4YDXUQ6AEIKzAA. 
  9. "Bahasa Melayu Kuna dalam Naskah Lontar Sunda Kuna – Kairaga.com" (dalam bahasa Indonesia). Diarsipkan dari versi asli tanggal 2020-08-05. Diakses tanggal 2020-06-18. [pautan nonaktif salamonyo]
  10. (dalam bahaso id) Kosakata Melayu dalam naskah Sunda kuno: deskripsi dan dampak homonimi. Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa, Departemen Pendidikan Nasional. 3 Maret 2000. https://books.google.co.id/books?id=iGJkAAAAMAAJ&q=kamus+sunda+kuno&dq=kamus+sunda+kuno&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiLxMLJ7Z_tAhVs4nMBHVCqBpwQ6AEwAXoECAAQAg. 
  11. Darsa, Undang A. (2006) (dalam bahaso id). Gambaran kosmologi Sunda, kropak 420: silsilah Prabu Siliwangi, Mantera Aji Cakra, mantera Darmapamulih, ajaran Islam, kropak 421, jatiraga, kropak 422. Kiblat Buku Utama. ISBN 978-979-3631-77-6. https://books.google.co.id/books?id=1lMLAQAAMAAJ&q=gambaran+kosmologi+sunda&dq=gambaran+kosmologi+sunda&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjUgZj5g4vqAhV473MBHa0gBp8Q6AEIKzAA. 
  12. Sumarlina, Elis Suryani Nani; Darsa, Undang A. (2003) (dalam bahaso su). KBSKI: kamus bahasa Sunda kuno Indonesia. Alqaprint Jatinangor. ISBN 978-979-9462-42-8. https://books.google.co.id/books?id=UKAMAQAAMAAJ&dq=kamus+sunda+kuno&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiLxMLJ7Z_tAhVs4nMBHVCqBpwQ6AEwAHoECAQQAg. 
  13. Nurwansah, Ilham. "Afiksasi dalam Bahasa Sunda Kuno (Analisis morfologis terhadap teks abad ke-16)" (dalam bahasa Inggris). 
  14. a b Ruhaliah (1997). Kajian Diakronis Struktur Bahasa Sunda Bihari dan Bahasa Sunda Kiwari. Bandung: IKIP. 
  15. a b c Nurwansah, Illam; Sudaryat, Yayat; Ruhaliah, Ruhaliah (2017). "KALIMAT BAHASA SUNDA DALAM TEKS PROSA SUNDA KUNO ABAD KE-16 (Analisis Struktur dan Semantis)". LOKABASA (dalam bahasa Inggris). 8 (2): 181–196. doi:10.17509/jlb.v8i2.14199. ISSN 2528-5904. 
  16. Gunawan, Aditia; Fauziyah, Evi Fuji (2018). "Fungsi dan posisi partikel Ma dalam Bahasa Sunda Kuno" (PDF). kbi.kemdikbud.go.id (dalam bahasa Inggris). Diakses tanggal 2020-06-18. 
  17. a b c (dalam bahaso id) Sewaka darma (Kropak 408) ; Sanghyang siksakandang karesian (Kropak 630) ; Amanat Galunggung (Kropak 632): transkripsi dan terjemahan. Bagian Proyek Penelitian dan Pengkajian Kebudayaan Sunda (Sundanologi), Direktorat Jenderal Kebudayaan, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan. 3 Maret 1987. https://books.google.co.id/books?id=DLctAAAAMAAJ&q=sewaka+darma&dq=sewaka+darma&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjmt-2A_4rqAhVCVH0KHflyCVUQ6AEIKDAA. 
  18. (dalam bahaso nl) Tijdschrift voor Indische taal-, land-, en volkenkunde. Lange & Company. 3 Maret 1914. https://books.google.co.id/books?id=T1BJAAAAMAAJ&q=poernawidjaja&dq=poernawidjaja&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiRsOWr_4rqAhWe4XMBHcCmAfsQ6AEIKjAA. 
  19. Ruhimat, Mamat; Gunawan, Aditia; Wartini, Tien (2014) (dalam bahaso id). Kawih pangeuyeukan: tenun dalam puisi Sunda kuna dan teks-teks lainnya. Perpustakaan Nasional Republik Indonesia bekerjasama dengan Pusat Studi Sunda. ISBN 978-979-008-685-2. https://books.google.co.id/books?id=mo25rQEACAAJ&dq=kawih+pangeuyeukan&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj1leXA_4rqAhXH6XMBHfjdC4AQ6AEIKDAA. 
  20. Wartini, Tien; Ruhimat, Mamat; Ruhaliah; Gunawan, Aditia (2011) (dalam bahaso id). Sanghyang swawarcinta. Kerjasama Perpustakaan Nasional RI dan Pusat Studi Sunda. https://books.google.co.id/books?id=wSvNpTGxqvkC&q=swawarcinta&dq=swawarcinta&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjlm_vN_4rqAhWD63MBHav_A5EQ6AEIKDAA. 
  21. Atep Kurnia, Aditia Gunawan (2019). Tata Pustaka: Sebuah Pengantar terhadap Tradisi Tulis Sunda KUna. Jakarta: Perpustakaan Nasional RI & Manassa.