Karajaan Tanjungpura

Wikipedia Minangkabau - Lubuak aka tapian ilimu
(Dialiahkan dari Kerajaan Tanjungpura)
Istano Karajaan Matan Tanjungpura di Kabupaten Ketapang, Kalimantan Barat

Karajaan Tanjungpura atau Tanjompura[1] atau Karajaan Matan marupokan karajaan paliang tuo di Kalimantan Barat nan ado sajak abad ka-8. Karajaan iko mangalami babarapo kali pamindahan ibu kota karajaan, partamo kali talatak di Negeri Baru (namo desa kini) Kabupaten Ketapang, kamudian pindah ka Sukadana ( kini ibu kota Kabupaten Kayong Utara) pado abad ka-14 M dan pado abad ke-15 M barubah namo manjadi Karajaan Matan, sajak Rajonyo Sorgi (Giri Kesuma) mamaluak agamo Islam. Karajaan Tanjungpura manjadi bukti bahwa paradaban negeri Tanah Kayong alah cukuik maju pado maso lampau. Tanjungpura pernah manjadi provinsi Karajaan Singasari sebagai Bakulapura. Namo bakula barasa dari bahaso Sanskerta nan bararti tumbuhan tanjung (Mimusops elengi), sahinggo sasudah dimalayukan manjadi Tanjungpura. Sabagian katurunan kerajaan iko tasebar dibabarapo wilayah karena pernikahan dll. Ada nan manempati di Mempawah, Pontianak jo babarapo kota lainnyo. Manuruik babarapo hasil pancarian, ado babarapo katurunan kerajaan iko nan malapeh gala dan indak manggunokan gala karajaannyo.[2]

Daerah kakuasaan[suntiang | suntiang sumber]

Wilayah kakuasaan Tanjungpura mambantang dari Tanjung Dato sampai Tanjung Sambar. Pulau Kalimantan kuno tabagi manjadi 3 wilayah karajaan besar: Borneo (Brunei), Sukadana (Tanjungpura) dan Banjarmasin. Namun dapatan kajian takini mangatoan Poli (or Poni) adolah marujuak kapado sabuah kerajaan Santubong di muaro Sungai Sarawak nan dahulu kala disabuik muara Punik. Tanjung Dato adolah pabatasan wilayah mandala Borneo (Brunei) jon wilayah mandala Sukadana (Tanjungpura), sadangkan Tanjung Sambar bateh wilayah mandala Sukadana/Tanjungpura jo wilayah mandala Banjarmasin (daerah Kotawaringin).[3][4] Daerah aliran Sungai Jelai, di Kotawaringin di bawah kakuasaan Banjarmasin, sadangkan sungai Kendawangan di bawah kakuasaan Sukadana.[5] Parbatasan di padalaman, pahuluan daerah aliran sungai Pinoh (Lawai) tamasuak dalam wilayah Karajaan Kotawaringin (bawahan Banjarmasin).[6]

Pado maso mahapatih Gajah Mada jo Hayam Wuruk sarupo disabuikan dalam Kakawin Nagarakretagama, negeri Tanjungpura manjadi ibu kota bagi daerah-daerah nan disabuik sabagai taklukan Majapahit di nusa Tanjungnagara (Kalimantan). Majapahit mengklaim bekas daerah-daerah taklukan Sriwijaya di pulau Kalimantan dan sekitarnya. Nama Tanjungpura sering kali dipakai untuk sebutan pulau Kalimantan pada masa itu. Pendapat lain beranggapan Tanjungpura berada di Kalimantan Selatan sebagai pangkalan yang lebih strategis untuk menguasai wilayah yang lebih luas lagi. Menurut Pararaton, Bhre Tanjungpura adalah anak Bhre Tumapel II (abangnya Suhita). Bhre Tanjungpura bernama Manggalawardhani Dyah Suragharini yang berkuasa 1429-1464, dia menantu Bhre Tumapel III Kertawijaya. Kemudian dalam Prasasti Trailokyapuri disebutkan Manggalawardhani Dyah Suragharini menjabat Bhre Daha VI (1464-1474). Di dalam mandala (lingkaran) Majapahit, Ratu Majapahit merupakan prasada (artinya apa?, tiada dalam kamus Indonesia), sedangkan Mahapatih Gajahmada sebagai pranala (link), sedangkan Madura dan Tanjungpura sebagai ansa (pegangan atau naungan)-nya.

Papindahan ibu kota karajaan[suntiang | suntiang sumber]

Ibu kota Karajaan Tanjungpura babarapo kali mangalami papindahan dari satu tampek ka tampek lainnyo. Babarapo panyabab Karajaan Tanjungpura bapindah ibu kota adolah nan paliang utamo dek serangan dari kawanan parompak (bajak lauik) atau dikenal sabagai Lanon (lanun). Pado maso itu sipak-terjang garombolan Lanon sangaik kejam jo marasahkan panduduak. Karajaan Tanjungpura acok baraliah pusek pamarintahan demi mampartahankan diri karano acok mandapekan serangan dari karajaan lain. Acok bapindah-pindahnyo ibu kota Karajaan Tanjungpura dibuktikan jo adonyo situs sajarah nan ditemukan di bakeh ibu kota-ibu kota karajaan tasabuik. Negeri Baru di Ketapang marupokan salah satu tampek nan pernah dijadikan pusek pamerintahan Kerajaan Tanjungpura. Dari Negeri Baru, ibu kota Kerajaan Tanjungpura bapindah ka Sukadana. Pado maso pamarintahan Sultan Muhammad Zainuddin (1665–1724), pusek istano bageser baliak, nan ditampekan di daerah Sungai Matan (Ansar Rahman, tt:110). Dari sikolah riwayat Karajaan Matan dimulai. Seorang panulih Balando manyabuik wilayah itu sabagai Karajaan Matan, kendati sasungguahnyo namo karajaan pado wakatu itu masih banamo Karajaan Tanjungpura (Mulia [ed.], 2007:5). Pusek pamerintahan kerajaan iko kamudian bapindah baliak yakni pado 1637 di wilayah Indra Laya. Indra Laya adolah namo dari suatu tampek di tapian Sungai Puye, anak Sungai Pawan. Karajaan Tanjungpura kambali baringsuik ka Kartapura, kamudian ka Desa Tanjungpura, dan tarakhir pindah baliak ka Muliakerta di mano Keraton Muhammad Saunan kini badiri.

Papindahan ibu kota Karajaan Sukadana[suntiang | suntiang sumber]

Manuruik Catatan Gusti Iswadi, S.sos dalam buku Pesona Tanah Kayong, Kerajaan Tanjungpura dalam perspektif sejarah disebutkan, bahwasanyo, dari negeri baru karajaan Tanjungpura bapindah ka Sukadana sahinggo disabuik Karajaan Sukadana, kamudian pindah baliak Ka Sungai Matan (kini Kec. Simpang Hilir). Pado maso pamarintahan Sultan Muhammad Zainuddin sakitar tahun 1637 pindah baliak ka Indra Laya sehingga disebut Kerajaan Indralaya. Indra Laya adolah namo dari satu tampek di Sungai Puye anak Sungai Pawan Kecamatan Sandai. Kamudian disabuik Karajaan Kartapura dek bapindah baliak ka Karta Pura di desa Tanah Merah, Kec. Nanga Tayap, kamudian baru ka Desa Tanjungpura kini (Kecamatan Muara Pawan) dan tarakhir pindah baliak ka Muliakarta di Keraton Muhammad Saunan nan ado kini nan tarakhia sabagai pusek pamerintahan swapraja.

Bukti adonyo siso karajaan iko dapek dicaliak jo adonyo makam tuo di kota-kota tasabuik, nan marupokan saksi bisu siso karajaan Tanjungpura dahulu. Untuak mamaliharo peninggalan iko pamerintah Kabupaten Ketapang alah mangadokan pamugaran jo pamaliharoan di tampek paninggalan karajaan tasabuik. Tujuannyo agar genarasi mudo dapek mampelajari kajayaan karajaan Tanjungpura pado maso lampau.

Para Panguaso[suntiang | suntiang sumber]

Dalam malacak jajak rajo-rajo nan parnah mamimpin Karajaan Matan, patuik diketahui pulo silsilah rajo-rajo Karajaan Tanjungpura dek kaduo karajaan iko sabananyo masih dalam satu rangkaian riwayaik panjang. Bahubung tadapek babarapo versi tantang sijarah jo silsilah rajo-rajo Tanjungpura sarato karajaan-karajaan lainnnyo nan masih sarangkaian dengannyo, mako barikuik iko dipaparkan silsilahnyo manuruik salah satu versi, yaitu badasarkan buku Sekilas Menapak Langkah Kerajaan Tanjungpura (2007) suntingan Drs. H. Gusti Mhd. Mulia :

Karajaan Tanjungpura[suntiang | suntiang sumber]

  1. Brawijaya (1454–1472)[7]
  2. Bapurung (1472–1487)[8][9]
  3. Panembahan Karang Tanjung (1487–1504)

Pado maso pamerintahan Panembahan Karang Tanjung, pusek Kerajaan Tanjungpura nan samulo barado di Negeri Baru dipindahkan ka Sukadana, jadi namo karajaannyo pun barubah manjadi Karajaan Sukadana. Sukadana marupokan namo nan disabuikan untuak karajaan ini dalam Hikayat Banjar.[10]

Karajaan Sukadana[suntiang | suntiang sumber]

Peta nan dibuek dek Oliver van Noord tahun 1600, manggambarkan lokasi Succadano, Tamanpure, Cota Matan, dan Loue[11]

  1. Panembahan Karang Tanjung (1487–1504)
  2. Gusti Syamsudin atau Pundong Asap atau Panembahan Sang Ratu Agung (1504–1518)
  3. Gusti Abdul Wahab atau Panembahan Bendala (1518–1533)
  4. Panembahan Pangeran Anom (1526–1533)
  5. Panembahan Baroh (1533–1590)
  6. Gusti Aliuddin atau Giri Kesuma atau Panembahan Sorgi (1590–1604)[12]
  7. Ratu Mas Jaintan (1604?1622)
  8. Giri Mustaka atau Murong-Giri Mustafa atau Sultan Muhammad Syaifuddin atau Raden Saradipa/Saradewa (1622–1665); Menantu Ratu Bagawan dari Kotawaringin
    1. Gusti Kesuma Matan (Raden Buyut Kesuma Matan) atau Pangeran Muda alias Pangeran Putra[9][13][14][15][16]

Ikolah rajo tarakhir Karajaan Sukadana sakaligus rajo partamo dari Kerajaan Tanjungpura nan bagelar Sultan.

Umpak Tiang Istana Kerajaan Matan Kuno nan dibarado di Desa Matan Jaya, Kecamatan Simpang Hilir, Kabupaten Kayong Utara

Kasultanan Matan[suntiang | suntiang sumber]

  1. Gusti Jakar Kencana atau Sultan Muhammad Zainuddin atau Sulthan Ratoe (1665–1724)
  2. Gusti Kesuma Bandan atau Sultan Muhammad Muazzuddin atau Marhum Negeri Laya.(1724–1738)
  3. Gusti Bendung atau Pangeran Ratu Agung atau Sultan Muhammad Tajuddin (1738–1749)
  4. Gusti Kencuran atau Sultan Ahmad Kamaluddin atau Marhum Indra Laya (1749–1762)
  5. Gusti Asma atau Pangeran Ratu atau Sultan Muhammad Jamaluddin (1762–1819)

Gusti Asma adolah raja tarakhir Karajaan Matan dan pado maso pamerintahannyo, pusek pemerintahan Karajaan Matan dialihkan ka Simpang, dan namo kerajaannyo pun baganti manjadi Karajaan Simpang atau Karajaan Simpang-Matan.

Bakeh tiang Istana Karajaan Simpang

Karajaan (penambahanschap) Simpang-Matan[17][18][19][suntiang | suntiang sumber]

  1. Gusti Asma atau Sultan Muhammad Jamaluddin atau Marhoem Tijang-Tiga atau Marhoem Indra Poera (1762–1819). Anak Sultan Ahmad Kamaluddin
  2. Gusti Mahmud atau Panembahan Anom Suryaningrat (1819–1845). Menantu Sultan Ahmad Kamaluddin[20]
  3. Gusti Muhammad Roem atau Panembahan Anom Kesumaningrat (1845–1889). Anak Panembahan Anom Suryaningrat[20][21]
  4. Gusti Panji atau Panembahan Suryaningrat (1889–1920)
  5. Gusti Roem atau Panembahan Gusti Roem (1912–1942)[22]
  6. Gusti Mesir atau Panembahan Gusti Mesir (1942–1943)
  7. Gusti Ibrahim (1945)

Gusti Mesir manjadi tawanan tantara japang nan barhasil marabuik wilayah Indonesia dari Balando pado 1942, dek itulah mako tajadi kakosongan pamerintahan di Kerajaan Simpang. Pado akhia maso pandudukan Japang di Indonesia, sakiro tahun 1945, diangkeklah Gusti Ibrahim, anak lelaki Gusti Mesir, sebagai rajo. Namun, katiko itu usia Gusti Ibrahim baru manginjak 14 tahun mako roda pamerintahan dijalankan dek kaluarga karajaan yoitu Gusti Mahmud atau Mangkubumi nan mamimpin Kerajaan Simpang hinggo wafat pado tahun 1952.

Astana Gusti Muhammad Sabran di Kabupaten Ketapang, Kalimantan Barat

Karajaan Kayong-Matan atau Kerajaan Tanjungpura II[suntiang | suntiang sumber]

  1. Gusti Irawan atau Sultan Mangkurat
  2. Pangeran Agung
  3. Sultan Mangkurat Berputra
  4. Panembahan Anom Kesuma Negara atau Muhammad Zainuddin Mursal (1829-1833)
  5. Pangeran Muhammad Sabran[21]
  6. Gusti Muhammad Saunan

Manuruik Staatsblad van Nederlandisch Indië tahun 1849, wilayah karajaan-karajaan iko tamasuak dalam wester-afdeeling bardasarkan Bêsluit van den Minister van Staat, Gouverneur-Generaal van Nederlandsch-Indie, pado 27 Agustus 1849, No. 8[23]

Meski tarpacah-pacah manjadi babarapo karajaan, namun karajaan-karajaan turunan Karajaan Tanjungpura (Karajaan Sukadana, Kerajaan Simpang-Matan, dan Kerajaan Kayong-Matan atau Kerajaan Tanjungpura II) masih tatap eksis dengan pemerintahannyo masiang-masiang. Silsilah rajo-rajo nan pernah bakuaso di Kerajaan Matan (dan sabelum badirinyo Karajaan Matan) di ateh adalah salah satu versi nan barasil diparoleh.

Versi lainyo[suntiang | suntiang sumber]

Tadapek versi lain nan juo manyabuikan silsilah rajo-rajo Matan nan diperoleh dari kaluarga Kerajaan Matan sandiri nan mahimpun data dari babagai sumber (P.J. Veth, 1854; J.U. Lontaan, 1975; H. von Dewall, 1862; J.P.J. Barth, 1896; Silsilah Keluarga Kerajaan Matan-Tanjungpura; Silsilah Raja Melayu dan Bugis; Raja Ali Haji, Tufat al-Nafis; Harun Jelani, 2004; H.J. de Graaf, 2002; Gusti Kamboja, 2004), yakni sabagai barikuik:

Karajaan Tanjungpura[suntiang | suntiang sumber]

  1. Sang Maniaka atau Krysna Pandita (800 M–?)
  2. Hyang-Ta (900–977)
  3. Siak Bahulun (977–1025)
  4. Rangga Sentap (1290–?)
  5. Prabu Jaya/Brawijaya (1447-1461)
  6. Raja Baparung, Pangeran Prabu (1461–1481)
  7. Karang Tunjung, Panembahan Pudong Prasap (1481–1501)
  8. Panembahan Kalahirang (1501–1512)
  9. Panembahan Bandala (1512–1538); Anak Kalahirang
  10. Panembahan Anom (1538–1565); Saudara Panembahan Bandala
  11. Panembahan Dibarokh atau Sibiring Mambal (1565?1590)

Karajaan Matan[suntiang | suntiang sumber]

  1. Giri Kusuma (1590–1608); Anak Panembahan Bandala
  2. Ratu Sukadana atau Putri Bunku/Ratu Mas Jaintan (1608–1622); Istri Giri Kusuma/Anak Ratu Prabu Landak
  3. Panembahan Ayer Mala (1622–1630); Anak Panembahan Bandala
  4. Sultan Muhammad Syafeiudin, Giri Mustaka, Panembahan Meliau atau Pangeran Iranata/Cakra,(1630–1659); Anak/Menantu Giri Kusuma
  5. Sultan Muhammad Zainuddin (1659–1725); Anak Pangeran Muda bin Sultan Muhammad Syaeiuddin
  6. Pangeran Agung (1710–1711); Perebutan kekuasaan
  7. pembagian kekuasaan, memimpin kerajaan di Tanah Merah:
    1. Pangeran Agung Martadipura (1725–1730); Anak Sultan Muhammad Zainuddin, pembagian kekuasaan memimpin kerajaan di Tanah Merah
    2. Pangeran Mangkurat atau Sulthan Mangkoe Rat atau Sultan Aliuddin Dinlaga (1728–1749); Anak Sultan Muhammad Zainuddin, pembagian kekuasaan di Sandai dan Tanah Merah
  8. pembagian kekuasaan, memimpin kerajaan di Simpang :
    1. Pangeran Ratu Agung (1735–1740); Anak Sultan Muhammad Zainuddin, pembagian kekuasaan, memimpin kerajaan di Simpang
    2. Sultan Muazzidin Girilaya atau Marhum Negeri Laya(1749–1762); Anak Pangeran Ratu Agung, memimpin kerajaan di Simpang
  9. Sultan Akhmad Kamaluddin/Panembahan Tiang Tiga (1762–1792); Anak Sultan Aliuddin Dinlaga
  10. Sultan Muhammad Jamaluddin, sebelumnya: Pangeran Ratu, sebelumnya: Gusti Arma (1792–1830); Anak Sultan Akhmad Kalamuddin[24]
  11. Pangeran Adi Mangkurat Iradilaga atau Panembahan Anom Kusuma Negara (1831–1843); Anak Pangeran Mangkurat
  12. Pangeran Cakra yang Tua atau Pangeran Jaya Anom (1843–1845); Sebagai pejabat perdana menteri, anak Pangeran Mangkurat
  13. Panembahan Gusti Muhammad Sabran (1845–1908);[21] Anak Panembahan Anom Kusuma Negara
  14. Pangeran Laksamana Uti Muchsin (1908–1924); Anak Panembahan Gusti Muhammad Sabran
  15. Panembahan Gusti Muhammad Saunan atau Pangeran Mas (1924–1943); Anak Gusti Muhammad Busra
  16. Majelis Pemerintah Kerajaan Matan (1943–1948), terdiri dari Uti Halil (Pg. Mangku Negara), Uti Apilah (Pg. Adipati), Gusti Kencana (Pg. Anom Laksamana)
  17. Majelis Raja Kerajaan Matan dipimpin Pangeran Ratu Kertanegara Gusti Kamboja; Pangeran Laksamana Anom Gst Fadlin, S.Sos dan Alm.Pangeran Adipati Uti Iwan Kusnadi (sejak 1987-2015)

Pamakaian namo karajaan[suntiang | suntiang sumber]

Rektorat Universitas Tanjungpura di Pontianak, Kalimanta Barat

Kini iko namo karajaan ini diabadikan sebagai nama universitas negeri di Kalimantan Barat yaitu Universitas Tanjungpura di Pontianak, dan juo digunokan dek TNI Angkatan Darat sabagai namo Kodam di Kubu Raya yoitu Kodam XII/Tanjungpura

Rujuakan[suntiang | suntiang sumber]

  1. (Inggirih) Tomé Pires, Armando Cortesão, Francisco Rodrigues (1990). The Suma Oriental of Tome Pires: An Account of the East, from the Red Sea to Japan, Written in Malacca and India in 1512-1515, and The Book of Francisco Rodrigues, Rutter of a Voyage in the Red Sea, Nautical Rules, Almanack and Maps, Written and Drawn in the East Before 1515. 1. Asian Educational Services. pp. 224. ISBN 8120605357. http://books.google.co.id/books?id=h82D-Y0E3TwC&lpg=PA224&dq=patee%20unus%20banjarmasin&pg=PA224#v=onepage&q&f=false. ISBN 978-81-206-0535-0
  2. Carma DH, Gusti (2019). Dokumentasi Sejarah Kesultanan Matan. Ketapang, Kalimantan Barat: ForPeka Ketapang. ISBN 978-602-6764-06-5. 
  3. (Inggirih) Smedley, Edward (1845). Encyclopædia metropolitana; or, Universal dictionary of knowledge. pp. 713. http://books.google.co.id/books?id=xmH3o3vZk2AC&dq=Tanjong%20Dato%20Tanjong%20Sambar&pg=PA713#v=onepage&q=Tanjong%20Dato%20Tanjong%20Sambar&f=false. 
  4. (Inggirih) Malayan miscellanies (1820). Malayan miscellanies. pp. 7. http://books.google.co.id/books?id=fBYIAAAAQAAJ&dq=Tanjong%20Dato%20Tanjong%20Sambar&pg=RA3-PA7#v=onepage&q=Tanjong%20Dato%20Tanjong%20Sambar&f=false. 
  5. (Balando) Hoëvell, Wolter Robert (1861). Tijdschrift voor Nederlandsch Indië. 52. Ter Lands-drukkerij. pp. 220. http://books.google.co.id/books?id=PJMKAAAAYAAJ&dq=Iets%20Over%20De%20Munten%20Van%20Bandjarmasin%20En&pg=PA220#v=onepage&q=Iets%20Over%20De%20Munten%20Van%20Bandjarmasin%20En&f=false. 
  6. (Balando) Perhimpunan Ilmu Alam Indonesia, Madjalah ilmu alam untuk Indonesia (1856). Indonesian journal for natural science. 10-11. http://books.google.co.id/books?id=p64WAQAAIAAJ&dq=Kottawaringin&pg=RA1-PA286#v=onepage&q=Kottawaringin&f=false. 
  7. Blume, Carl Ludwig (1843). De Indische Bij. 1. Hazenberg en Comp.. pp. 321. https://books.google.co.id/books?id=iAVXAAAAMAAJ&pg=PA321&dq=Prawi+Djaya+(of+Broewi+Djoya)&hl=id&sa=X&ved=2ahUKEwj_z4mQrtfqAhWUe30KHbpiD_YQ6AEwAHoECAAQAg#v=onepage&q=Prawi%20Djaya%20(of%20Broewi%20Djoya)&f=false. 
  8. Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, Lembaga Kebudajaan Indonesia (1862). "Tijdschrift voor Indische taal-, land-, en volkenkunde". 11. Lange & Co.: 2. 
  9. a b (Inggirih) Tijdschrift voor Nederlandsch-Indië (1861). "Tijdschrift voor Nederlandsch-Indië". 23 (1-2). Nederlandsch-Indië: 198. 
  10. (Malayu)Ras, Johannes Jacobus (1990). Hikayat Banjar diterjemahkan oleh Siti Hawa Salleh. Malaysia: Percetakan Dewan Bahasa dan Pustaka. ISBN 9789836212405. ISBN 983-62-1240-X
  11. MacKinnon, Kathy (1996) (dalam bahaso en). The ecology of Kalimantan. Oxford University Press. ISBN 9780945971733. http://books.google.co.id/books?id=70iB6Tf62OkC&lpg=PA62&dq=demang%20lehman&pg=PA61#v=onepage&q=demang%20lehman&f=false.  ISBN 0-945971-73-7
  12. Veth, Pieter Johannes (1854). Borneo's wester-afdeeling: geographisch, statistisch, historisch : voorafgegaan door eene algemeene schets des ganschen eilands. 1. Noman en Zoon. pp. 213. https://books.google.co.id/books?id=4_JFAAAAcAAJ&pg=PA212&dq=Giri-Moestaka&hl=jv&sa=X&ved=2ahUKEwiVjp2n2eDqAhWSguYKHeAmBY0Q6AEwAHoECAUQAg#v=onepage&q=Giri-Moestaka&f=false. 
  13. Ludovicus Carolus Desiderius van Dijk (1862). "Neêrlands vroegste betrekkingen met Borneo, den Solo-Archipel, Cambodja, Siam en Cochin-China: een nagelaten werk" (dalam bahasa Belanda). J. H. Scheltema: 190. 
  14. Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, Lembaga Kebudajaan Indonesia (1857). "Tijdschrift voor Indische taal-, land-, en volkenkunde" (dalam bahasa Belanda). 6. Lange & Co.: 242. 
  15. "Tijdschrift voor Indische taal-, land-, en volkenkunde" (dalam bahasa Belanda). 1. 1853: 1. 
  16. Tomi (2014). Pasak Negeri Kapuas 1616-1822. Indonesia: Yayasan Pustaka Obor Indonesia. p. 200. ISBN 602961357X. https://books.google.co.id/books?id=xFBODAAAQBAJ&pg=PA200&lpg=PA200&dq=kasultanan+banjar.com&source=bl&ots=VRSDKqYFtF&sig=evWvUBUe1_l9LlEYUYEhBVc6Plw&hl=id&sa=X&ved=2ahUKEwit2r3v5YrdAhWNSH0KHXRRBVg4ChDoATAEegQIBRAB#v=onepage&q=kasultanan%20banjar.com&f=false.  ISBN 9786029613575
  17. Blume, Carl Ludwig (1843). De Indische Bij. 1. Hazenberg en Comp.. pp. 321. https://www.google.co.id/books/edition/De_Indische_bij/hEIsQRUUWnwC?hl=id&gbpv=1&dq=goestie&pg=PA274&printsec=frontcover. 
  18. Blume, Carl Ludwig (1843). De Indische Bij. 1. Hazenberg en Comp.. pp. 321. https://www.google.co.id/books/edition/De_indische_Bij_tijdschrift_ter_bevorder/0elAAAAAcAAJ?hl=id&gbpv=1&dq=goestie&pg=PA274&printsec=frontcover. 
  19. Mueller, Georg. Proeve eener geschiedenis van een gedeelte der westkust van .... 1. https://www.google.co.id/books/edition/Proeve_eener_geschiedenis_van_een_gedeel/XnJhAAAAcAAJ?hl=id&gbpv=1&dq=goestie&pg=PA78&printsec=frontcover. 
  20. a b (Balando) Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, Lembaga Kebudajaan Indonesia (1862). Tijdschrift voor Indische taal-, land-, en volkenkunde. 11. Lange & Co.. http://books.google.co.id/books?id=A0pJAAAAMAAJ&dq=pangeran%20agoeng&pg=PA99#v=onepage&q=pangeran%20agoeng&f=false. 
  21. a b c (Balando) Almanak van Nederlandsch-Indië voor het jaar. 44. Lands Drukkery. 2 Maret 1871. pp. 222. http://books.google.co.id/books?id=jlZVAAAAcAAJ&dq=Kcsoemaning%20Rat%2C&hl=id&pg=PA222#v=onepage&q=Kcsoemaning%20Rat,&f=false. 
  22. "Landsdrukkerij". Regeeringsalmanak voor Nederlandsch-Indie voor 1914. Batavia: Ter Lands-Drukkerij. 2 Maret 1914. pp. 260. https://books.google.co.id/books?id=VO0zAQAAMAAJ&q=Pangeran-Moeda-Goesti-Alam&dq=Pangeran-Moeda-Goesti-Alam&hl=id&sa=X&ved=2ahUKEwiCh7PT8pfrAhXGbX0KHb0MDUMQ6AEwBnoECAUQAg. 
  23. (Balando) Staatsblad van Nederlandisch Indië, s.n., 1849
  24. (Balando) Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, Lembaga Kebudajaan Indonesia (1862). Tijdschrift voor Indische taal-, land-, en volkenkunde. 11. Lange & Co.. pp. 49. http://books.google.co.id/books?id=A0pJAAAAMAAJ&dq=pangeran%20agoeng&pg=PA49#v=onepage&q=pangeran%20agoeng&f=false. 

Sumber[suntiang | suntiang sumber]

Caliak pulo[suntiang | suntiang sumber]

Pranala lua[suntiang | suntiang sumber]